Drama en toneel in Suid-Afrika. Deel 1. 1652-1855

[p. 56]

Hoofstuk III.
1795-1855. Toneel: Bloei en Kwyn.

§ 1. Algemene Kenmerke.

Die oudste bekende Hollandse geselskap (1803) speel onder die sinspreuk Tot Leering en Vermaak¹⁾, en in 1807 vertel die Engelse:

‘To kill dull Time - to lighten Household cares -
To dry the Widow, and the Orphan's tears,
In such a cause, who would not then engage
To tread the boards - since - All the World's a Stage!’

In hierdie woorde, Hollands en Engels, word tegelykertyd die hoofdryvere van dramatiese kuns aan die Kaap uitgedruk:²⁾ vermaak, lering en liefdadigheid; sowel as die grondverskil tussen Engelse en Hollandse toneel aangegee. Die kuns om die kuns was 'n onbekende begrip, soos dit vandag veelal nog in Suid-Afrika is. In die algemeen kan ons sê: by die Engelse volg in orde van belangrikheid, vermaak, liefdadigheid, en verreweg die minste, lering; by die Hollandssprekendes, ten spyte van die leuse, vermaak, lering - hoewel byna gelyk aan vermaak -, en die minste, liefdadigheid. Sedert ongeveer 1825 raak liefdadigheid ook by die Engelse op die agtergrond; lering kom by afwisseling, teoreties tenminste, veel meer op die voorgrond. Dikwels moet die een motief dien om die ander te regverdig b.v. liefdadigheid teenoor die groot publiek, om die spelers en geesgenote eintlik geleentheid tot vermaak te gee. Uit o.a. die verskil tussen Engelse en Hollandse toneel vloei voort dat die gehalte van die Engelse toneel, naar stukke en opvoering, oor die algemeen nie die hoogte bereik van die Hollandse nie. Die Engelsman³⁾ wou eintlik alleen geamuseer word, ligte tydverdryf vind⁴⁾. Die Hollandssprekende daarenteen het die toneel ernstiger opgevat. Die stuk moes hom ook iets ‘leer’, 'n sedelike les meegee vir sy hoër geestelike lewe. Vanself lei so'n opvatting tot ernstiger

1) Sien bls. 82.

2) Vgl. bls. 70 e.v.

3) Vgl. Art. Cape Argus 8 Jul. 1922.

4) Vgl. Se als Wood Mag.: ‘The Art of the Theatre is to amuse’; Lady Anne Barn. bls. 213, 219, 223 (1924).

[p. 57]

stukke en ernstiger kuns. Dit is inderdaad kenmerkend van van die Hollandse toneel. Die Hollandse volksaard in sy deeglikheid en ernstigheid van lewensopvatting - aan die Kaap Kalvinisties, hoe vormlik dikwels en verdraagsaam - weerspieël homself in sy toneel.

Deeglike organisasie, stukke van belang, vir die tyd tenminste, is kenmerkend daarvan. Maar aan die anderkant, ten opsigte van suiwer vermaak, bly die Hollandssprekende ook sy aard getrou. In die klugte, met hul suiwer Hollandsrealistiese sin vir humor, sien ons die bewys hiervan. Hier kom by! Die Engelse opvoeringe het begin en vir die res van hierdie tydperk veral uitgegaan van die garnisoen: offisiere en manskappe¹⁾. Dit was, soos ek reeds aangetoon het, 'n onderdeel van die grotere vermaakslewe. Hulle het, in die reël, van die owerheid die volste steun gekry. Die owerheid het die waarde van 'n gesonde tydverdryf vir sulke troepemassas besef²⁾, het hulle beskerming gul verleen, en het 'n eie lokaal in die barakke aan die garnisoen gegee, wat onder die naam van ‘Garnisoens Theater (Garrison Theatre)’ lank voortbestaan. Uit die aard van die saak egter was die spelers ‘birds of passage’: alleen aanwesig aan die Kaap solank hulle regimente daar bly, gewoonlik vier jaar³⁾. Op die manier was hul spel besonder afhanklik van toevallige omstandighede, b.v. oorlogsomstandighede, maar in besonder van die aanwesigheid of andersins van goeie speelkragte. Die ‘ups and downs’ van die garnisoen se toneelbestaan is ook opvallend⁴⁾. Soiets as die vorming van 'n vaste toneeltradiesie wat oor hele geslagte loop, was uitgesluit. Hierin het juis die krag van die Hollandse toneel geskuil. Verskillende geselschappe b.v.: Tot Nut en Vermaak, Honi soit qui mal v pense, Door Yver bloeit de Kunst, Aurora; en verskillende persone: Villet, Tredoux, Boniface, Combrink, Brink staan as landpale op die weg van vaste Hollandse toneeltradiesie van 1802 tot 1897⁵⁾.

Daar was wisselwerking en 'n heel enkele maal samewerking tussen Hollandse en Engelse toneel. Wat betref wisselwerking ontstaan die Hollandse toneel in die eerste plek onder prikkel van die Engelse⁶⁾, wat dit ook soms in meer of min ondergeskikte opsigte tot voorbeeld neem⁷⁾. Daarenteen is die Hollandse liefhebberytoneelorganisasie die

1) Lady Anne Barn. bls. 295 e.v. (1913); Gleanings in S. Africa ens.

2) Sien vtn. 1

3) Laidler. Annals ens., bls. 18.

4) Vgl. Periodes.

5) Of 1910, as ons 'n laaste uitloper in die vorm van enkele opvoeringe van Combrink hierby wil reken.

6) Vgl. Treble Violl. C. Times, 12 Aug. 1913 e.v.; Cape Argus 8 Jul. 1922.

7) Vgl. Honi, bls. 137 e.v.

[p. 58]

Engelse tot voorbeeld, veral as die Engelse burgery later begin deelneem aan toneelspel¹⁾. So ontstaan, met sinspreuk en alles, 'n Engelse geselskap soos: All the World's a Stage, wat enkele jare 'n eervolle bestaan voer; so allerlei ‘Amateur Dramatic Companies’. Eers in die volgende periode sou ‘Dramatic Clubs’ op Engelse trant aan die Kaap in swang kom b.v. Royal Alfred Dramatic Club ens.

Die Hollandse voorliefde vir ballette sal die Engelse beïnvloed²⁾, maar omgekeerd sal soms van die Engelse ook invloed in hierdie opsig uitgaan. Verder beïnvloed die Engelse toneel die Hollandse enigermate ten opsigte van nuwe stukke, dekors of variété-element³⁾.

Samewerking word geprobeer 'n enkele maal by liefdadigheidsvoorstellinge b.v. by geleentheid van die skipbreuk van L'Eole⁴⁾; maar dit bly meer by poginge as iets anders.

Die Engelse en Hollandse publiek het mekaar se opvoeringe ondersteun. Natuurlik was die wedersydse ondersteuning nie eweredig nie. Die leeueaandeel het van die Hollandssprekendes gekom⁵⁾. Hulle was nie alleen die oorgrote meerderheid naar getal nie, maar die Engelse, veral in latere tyd, het hul nie in dieselfde mate ondersteun as hulle die Engelse nie. Hier sal die besondere geestesgesteldheid van die Engelse, wat hul afkerig maak van alles wat nie Engels is nie, tot verklaring in aanmerking kan kom. Natuurlik het die Engelse die bywoning van Hollandssprekendes by hulle voorstellinge graag gesien en aangemoedig. Deur sodanige sosiale aanraking word immers die verengelsing bevorder⁶⁾. Dat die Hollandssprekendes spoedig hul eie lokale aanskaf, kan gedeeltelik sy oorsaak gevind het in die feit dat die ondersteuning van Engelse kant reeds vroeg in die tydperk te wense oorgelaat het. Later hou dit byna heeltemaal op⁷⁾.

1) Sien bls. 57, vtn. 5.

2) Sien bls. 143 e.v.

3) Sien bls. 243 e.v.

4) Vgl. bls. 201.

5) Vgl. Barrow, Reizen ens. IV, bls. 207; Burchell, Travels ens. bls. 20 e.v.; State of Cape ens. by a C.S., bls. 167; K.C. 22 Mei 1819, (Offisiere); vgl. bls. 72, 105, 157 e.v.

6) State of Cape ens., id. bls. 167; sien ook bls. 73.

7) Vgl. bls. 445 e.v.