Drama en toneel in Suid-Afrika. Deel 1. 1652-1855

[p. 33]

Hoofstuk II.
1795-1855. Kultuurtoestande.

§ 1. 1795-± 1925: Algemene Samehang.

‘Men zal jaaren werk hebben, eer men de Caabenaars weder Nederlanders kan maaken, en zonder de wedergeboorte van eene nationaalen geest, en smaak tot voorkeur van nationaale zeden, gewoonte, klederdragt, manufactuuren, enz., enz.: durft men zich van alle politike veranderingen, weinig goeds belooven.’ Aldus die skerpsinnige De Mist in 1802¹⁾, op die vooraand van die kortstondige weerinbesitname (1803-1806), nog geen drie jaar nie, van die Kaap deur die Hollanders; hierdie keer onder die Bataafse Republiek.

In hierdie woorde lê eintlik die sleutelwaarheid van die hele Hollands-Afrikaanse kultuurgeskiedenis opgeslote. De Mist erken dat die Kapenaars geen Nederlanders meer is nie; dat van 'n nasionale kultuur sonder die wedergeboorte van 'n nasionale gees geen sprake kan wees nie. Onder ‘nasionaal’ moet ons natuurlik vir die grootste deel van die 19^de eeu ‘Hollands’ verstaan, (soos De Mist dit bedoel); vir daarna ‘Afrikaans’.

In die periode onder behandeling (1795-1855) sal ons die eerste kultuuropbloei van so'n wedergeboorte aan die Kaap sien. Dit kom nog voort uit 'n ‘Nederlandse’ nasionale gees, gebore uit gelykwaardigheidsgevoel met die Engelse; uit wedywer met die Engelse kultuur, wat hom naas die ‘Nederlandse’ kom vestig. Hierdie ‘Nederlandse’ kultuur is natuurlik nie volkome suiwer nie. Daar is 'n ‘Afrikaanse’ element in. Maar die is toevallig en onbewus en is beperk tot 'n bietjie plaaslike kleur.

Die volgende periode (1856-± 1900) begin met 'n korte poos van inslaap. Dan kom 'n nasionale herlewing, voor alles deur politieke botsing en vyandskap in die lewe geroep. Stryd en verset teen verengelsing word die groot spoorslag tot die beoefening van nasionale kultuur, d.w.s. die Hollandse Afrikaner weier om homself en sy kultuur as minderwaardig

1) Mem. § 41, bls. 47 e.v.

[p. 34]

aan te sien. Hy gryp weer naar die Nederlandse kultuur om homself te handhaaf - nog steeds voel hy homself ‘Hollands’ - maar kom nou ook vir die eerste keer, ofskoon in beperkte kring (1875 die Eerste Afrikaanse Taalbeweging), tot die klare ontdekking dat hy ‘Afrikaner’ geword het, en dat sy heil lê nie in 'n Nederlands-Afrikaanse kultuur nie, maar in 'n Afrikaans-Dietse. Hierdie periode kan gevoeglik die oorgangsperiode genoem word.

Die daaropvolgende periode is die periode van die Twede Afrikaanse Taalbeweging, van, globaal gesproke, die eerste kwart van die 20^ste eeu. Die besef van 'n Afrikaans-Dietse kultuur dring orals deur. Die Afrikaanse kultuur lewer sy eerste voldrae vrugte op. In die ‘Taalbond’, in middelpunte soos Kaapstad (Algemeen Nederlands Verbond) met b.v. die herleefde Rederykerskamer Aurora, en Stellenbosch, Ons Spreekuur, sal die Nederlands-Afrikaanse kultuurpoginge 'n laaste mooie opflikkering sien. Die minderwaardigheidskompleks van die Afrikaner, die miskenning van eie Dietse wese, wat sy hoogtepunt bereik het in die tien- tot twintigtal jare voor en in die eerste tiental jare na 1900, as gevolg van die jarelange oorheersing van die Engelse op regeringsgebied en van die stelselmatige gesuggereer van Engelse kant van die onvergelyklike voortreflikhede van die Engelse taal en kultuur, begin uiteindelik wyk vir 'n nuwe gelykwaardigheidskompleks, gebore uit eie politieke magsbesit en uit die opkoms van 'n eie Afrikaanse kultuur.

Van vernederlandsing is die swaartepunt naar verafrikaansing verskuiwe, maar op Dietse grondslag. Grafies voorgestel lyk die hele verloop van die ontwikkeling ongeveer as volg: