Kritisch proza

[p. 235]

Indisch verleden

E. Breton de Nijs, Vergeelde portretten uit een Indisch familiealbum

Verleden wil niet steeds uitdrukken wat onherroepelijk voorbij is. Soms krijgen wij daarover weer een zekere macht. Een ongelukkig verleden begeert niemand terug. Met een gelukkig verleden staat het anders, en wij slagen er wel eens in het min of meer te doen herleven. Daartoe moeten wij dan allereerst de oude omgeving hervinden.

Het Indisch verleden kunnen wij niet meer oproepen. De oude omgevingen zijn verdwenen, voor zover niet ontoegankelijk. Velen onder hen die Indië, toen het nog officieel Nederlands-Indië heette, niet hebben gekend zullen deze gang van zaken betreuren; van weemoedig herdenken kan slechts sprake zijn bij hen die als Nederlander een deel van hun leven daar doorbrachten. Dit is begrijpelijk, hoezeer ook nutteloos.

Het valt op, na lezing van de herinneringen, door E. Breton de Nijs samengesteld onder de titel Vergeelde portretten uit een Indisch familiealbum, dat zijn ressuscitatie vrij bleef van sentimentaliteit en dat zijn enige weemoed het heengaan raakt van diegenen welke hem in Indië dierbaar waren geworden. Het is dunkt mij de beste houding die een schrijver tegenover zulk een onderwerp aan kan nemen.

Vergeelde portretten, - maar die toch allerminst erg vergeeld kunnen wezen. De belangrijkste geportretteerden waren niet slechts omstreeks 1940 nog in leven, maar hun geschreven portret loopt ook tot hun dood of daaromtrent. En verder, - een Indisch familiealbum met een vaag gebleven zelfportret, het enig vage. De Nijs staat daarentegen duidelijk voor ons als portrettist van anderen. Hij heeft nauwkeurig waargenomen. Hij schrijft een beschaafde, vlot lopende, ontwikkelde, soms even dichterlijke stijl, hij is een kenner van de huid, van de ziel, en van het Nederlands-Indisch familieleven.

Hij komt niet verder dan West-Java, maar dat, met Batavia als centrum van handeling, kent hij door en door. Zelf blijft hij op de achtergrond, en ook dat is een verdienste.

Hij geeft portretten (meervoud) en moet dus onze aandacht verdelen. Ook daarin slaagt hij. Ofschoon men wel Tante Sophie als hoofdpersoon mag aanwijzen zijn toch b.v. haar echtgenoot Oom Tjen (Etienne), haar zuster Christien, haar broer Alex, en andere bloed- of aanverwanten, b.v. Kitty en John, met zorg getekend.

Er is nog iets anders dat opvalt. Na het uitstekende eerste hoofdstuk met

[p. 236]

de begrafenis van Tante Sophie op het Europese kerkhof te Batavia, zakt het hele verhaal, zodra De Nijs de familiekroniek (want een roman is dit boek niet) aanvangt met zijn eigen prille jeugd op Java.

De nauwgezetheid, die hem blijkbaar een tweede natuur is, en zijn verantwoordelijkheidsgevoel leiden dan tot een resultaat dat de historicus, die hij niet is, sieren zou, maar de litterator, die hij wel is, schaadt. Alsof hij vreest door een familielid op het geringste foutje te worden betrapt, deelt hij alles, voor de waarheid waarvan hij niet volledig kan instaan, mede onder een omstandige reserve. Dit nu is niet alleen overbodig, daar alle kunst - als hoedanig ook deze kroniek wil en moet worden aangemerkt - leeft van de fantasie, het is ook hinderlijk ja, daar waar het nietige bijzonderheden betreft, zelfs op de grens van het zotte. De Nijs ontging, hoe evenwichtig zijn weergave van het verleden ook moge zijn, toch niet de klip van het subjectieve inzicht, zo moeilijk te omzeilen door juist hem die varen wil op het kompas der eigen ondervinding: veel van wat De Nijs belangrijk acht interesseert ons niet die niet tot zijn uitgebreide familie behoren. De auteur had tot eigen richtsnoer moeten nemen wat hij schrijft op blz. 67: ‘De oudste herinneringen zijn zo sterk “sfeer” geworden, als beeld zo vervaagd, dat het me moeite kost er omtrekken aan te geven’. Precies, en dus ware dit alles beter verzwegen gebleven. Daarbij komt dan nog dat De Nijs ondanks de pijnlijkste waarheidszin zich toch wel eens tegenspreekt.

Oom Alex, vader van natuurlijke kinderen bij een inlandse, heeft daarvan blijkens blz. 8 slechts drie stuks erkend. Op blz. 164 echter suggereert De Nijs de mogelijkheid dat Oom Alex niet meer dan drie stuks had verwekt. Tegenstrijdigheid behoort zelfs in het waardeloze détail te worden vermeden.

Ik kan het boek niet op de voet volgen. Na hoofdstuk 2 heeft het zijn verheffing en zijn terugval. Alweer voortreffelijk is op blz. 68/70 de omschrijving van het koloniale patriciaat waartoe de familie van de auteur heeft behoord. Zijn weergave van Batavia, van het Indische landschap, van de Indische nacht boeien woord voor woord. Hij stijgt tot grote hoogte bij de beschrijving van het verblijf van Tante Sophie tijdens haar huwelijksreis op een immens landgoed, gelegen in het Bantamse. De Nijs hanteert de humor soms met veel smaak. Het is een humor in de droge vorm, zo echt een Nederlandse (en Engelse). Maar dan weer neemt hij geen afstand, en geeft zich over aan zouteloze grapjes betreffende persoonsnamen, die soms ook nog onbegrijpelijk zullen zijn voor de doorsnee-lezer. Het lijstje van Indische termen en hun verklaring zou door uitbreiding hebben gewonnen.

Dit boek van acht vrij grote hoofdstukken is het best in de laatste twee. Ik zou niet graag willen dat mijn voorafgegane kritiek van het lezen dezer Vergeelde portretten weerhield. Want nu stijgt de schrijver langzaam naar een

[p. 237]

monumentale afsluiting, waarin hij zelfs zijn eerste hoofdstuk overtreft. Al wat wij daar lezen heeft ons opnieuw in zijn greep, woord voor woord: de reis van de schrijver met zijn ouders naar Holland, waar hij verblijft voor zijn opvoeding en een amourette heeft; dan zijn terugreis, en de psychologisch zo doordachte verklaring die hij geeft van de verhouding, in Batavia ontdekt, tussen tante Sophie, haar nichtje Kitty, en John, de verloofde van dat meisje. Het inzicht in, de ontrafeling van het karakter van tante Sophie wordt dan werk van een klasse apart. En nu maakt De Nijs ons ook ineens zijn inzinkingen duidelijk. Want in een epiloog vermeldt hij over zijn boek 13 jaar te hebben geschreven. Aan hem voltrok zich in die periode een rijpingsproces waarvan men slechts kan betreuren dat het hem geen snoeimes deed grijpen ter uitdunning van hetgeen hij als aankomend tuinman had geplant.

6 november 1954