Kritisch proza

[p. 232]

Beroemde schrijvers. letterkundige onsterfelijkheid?

Men weet dat de leden van de Académie Française ‘immortels’ worden genoemd. Zij hebben - dit zij tot hun eer gezegd - die naam niet zelf uitgedacht. Het was trouwens aanvankelijk min of meer een spotnaam. De nu vrijwel vergeten romancier Alphonse Daudet schreef een boek van sarcastische strekking onder de titel L'immortel. De conclusie ligt voor de hand dat hijzelf géén lid van de Académie is geweest. Inderdaad viel die eer hem niet te beurt, terwijl de ledenlijsten uitwijzen dat er vaak lieden van geringer talent dan het zijne de eer van een verkiezing tot lid genoten hebben, - een eer die voor het oog tot uiting komt in een pompeus officieel kostuum, met steek, degen en borduurbelegsel van palmen op de rok. De meerderheid van deze immortels is voorgoed uit de herinnering en daarmee uit de geschiedenis verdwenen. Voorzover de titulatuur immortel, verbonden aan het lidmaatschap dezer oude instelling, ernstig wordt genomen - en dat geschiedde ongetwijfeld door de meerderheid der leden zelf -, wordt er dus met het onsterfelijkheidsbegrip al te lichtvaardig omgesprongen.

En dat gebeurt niet alleen in Parijs; het gebeurt voortdurend overal, en daarom lijkt het niet ongepast ons eens op dit punt te bezinnen. De onsterfelijkheid in de letterkunde (zoals in alle kunst en wetenschap) is natuurlijk slechts een betrekkelijk begrip. Zij heeft niets te maken met de onsterfelijkheid der ziel op b.v. christelijke grondslag. Voorts lijkt het verstandiger deze onsterfelijkheid vast te koppelen aan iets dan aan iemand. Er bestaan voorhistorische grottekeningen zo prachtig dat men ze gerust onsterfelijke werken van kunst noemen kan. De uitvinding van het wiel, door (wie weet hoeveel) onbekenden, schiep een onsterfelijk werk van praktische wetenschap (techniek). Maar ook wanneer wij - om ons nu verder aan de letterkunde te houden - komen tot de tijden van bekendheid met bepaalde auteurs, zal men tòch het werk boven de schrijver moeten stellen en wel om de eenvoudige reden dat zelden een geheel oeuvre (of het moet al zeer klein wezen) de titel onsterfelijk verdient.

Indien wij nu een minimum-grens voor onsterfelijkheid willen gaan stellen, dan zou ik de willekeurigheid van mijn maatstaf zeer wel inziende, een werk dan onsterfelijk willen noemen als het een eeuw na de dood van zijn maker nog niet vergeten blijkt, of na een eeuw of langer opnieuw de aandacht gaat trekken. Vondel is niet in zijn geheel onsterfelijk, doch wel met een deel van zijn werk, - Beets zal het mogelijk worden met één boek. Waarbij dan te bedenken valt dat wij voor het ogenblik aan iets het predikaat onsterfelijk alleen mogen toekennen omdat het nog niet vergeten blijkt, - dat echter niemand de toekomst kan voorspellen. Een voorbeeld

[p. 233]

van een Nederlands dichter die onsterfelijk is geweest (het klinkt zonderling, doch is dat niet naar de boven aangegeven maatstaf) vormt Vader Cats, nog in het begin der 19e eeuw trouw gelezen, thans vergeten.

Dat antiquairs of aucties Cats nog te koop hebben bewijst niets; het zijn de verzamelaars die bieden. Cats leeft niet meer in de kringen der lezers en om onsterfelijk te zijn moet men dáár leven. Evenmin kan een argument worden geput uit het voorkomen van Cats in bloemlezingen voor scholen enz.; dat is traditie: iemand die eens veel roem genoot laat men niet weg uit een historisch overzicht.

Het is nog geen bewijs van inbeelding dat een schrijver zich voorstelt niet alleen voor zijn eigen tijd te schrijven, maar bepaaldelijk ook voor het nageslacht, en daarmee dus de eerste stap te zetten op de weg naar onsterfelijkheid. Het is althans in de jeugd heel natuurlijk. Later zal hij allicht bedenken dat hij er bitter weinig mee gebaat is. Want wat zeggen ons nog herdrukken nadat wij van deze goede aarde zullen zijn verscheiden? Niettemin ligt de gedachte aan onsterfelijkheid in de lijn van de kunst zelf, in het mysterieuze element dat haar schepping kenmerkt. Ja, men mag zelfs stellen dat deze gedachte een voorwaarde is om hoe betrekkelijk ook, het kunstwerk te doen slagen. Zij bant de twijfel, vijand van alle kunst. De afstand die de kunstenaar later neemt tot zijn werk, de twijfel die hij dan voelt, het juister inzicht dat hij dan verkrijgt kunnen niet meer schaden. Zij werken integendeel opvoedend.

Onsterfelijkheid is een verschijnsel dat de neiging vertoont steeds zeldener voor te komen. De mens wordt ouder, dus ook de kunstenaar, en daarmee neemt de kans op groter omvang van zijn produktie toe. De verbeterde, zij het nog verre van ideale positie van de schrijver lokt meer dan voorheen om zich eens op letterkundig ijs te wagen, al ware het slechts in de vorm van een nevenberoep. De schrijver schrijft gemakkelijker dan eertijds, wat meestal neerkomt op slordiger.

En tenslotte is zowel de leesgraagheid bij het publiek toegenomen als de omvang van de lezerskring door de ontsluiting der grote massa voor ‘het’ boek. De vermeerdering van leesstof wordt overstelpend. De kansen op onsterfelijkheid verminderen derhalve, vanwege de grotere concurrentie onder de gegadigden. En bovendien, tenzij er een reactie intreedt in het gilde der schrijvers en de produktie van het boek, zal de lezer, die toch in de eerste plaats wil trachten op de hoogte te blijven van de eigentijdse litteratuur, en die tenslotte als mens een punt van verzadiging kent, steeds minder aandacht kunnen overhebben voor hetgeen door voorafgegane generaties te boek werd gesteld. Vandaar dan ook dat wij een soort kunstmatige onsterfelijkheid zien ontstaan, te weten ene met overheidssteun. Zonder deze is de uitgave van prominente voorgangers niet mogelijk. Ik denk aan het werk van Ter Braak, van Dèr Mouw, van Couperus, dat niet

[p. 234]

verdient geheel verloren te gaan, - ook aan dat van Multatuli. En toch, - zelfs aldus blijft het debiet dezer gehelen, dezer oeuvres klein, en is het voorts wel zeker dat deze gehelen zich op den duur niet zullen blijven handhaven.

Een kenner schatte nog niet lang geleden de gemiddelde levensduur van een boek op drie maanden; dan is het alweer door een ander verdrongen. Die schatting lijkt niet onjuist. Men moet zich geenszins laten verblinden door de critici die ter vergelijking oudere schrijvers, boeken en titels aanhalen, soms zelfs uit een ver verleden. De critici maken de onsterfelijkheid niet, - het publiek doet dat.

De schrijver die tijdens zijn leven met één boek ‘aan de markt blijft’ mag zich gelukkig prijzen. Hij is reeds een zeldzaamheid. Dit betekent geen uiting van pessimisme, doch eenvoudig een vaststelling van de loop der dingen waaraan wij niets kunnen veranderen, en waarin het ons past te berusten. En tenslotte voor de schrijver zelf: een bescheiden erkenning bij leven is meer waard dan een algemene erkenning na overlijden, met bedevaarten naar grafmonumenten, met standbeelden, gedenkstenen en straatnamen.

28 augustus 1954