Kritisch proza

[p. 229]

Tussenruimte van een halve eeuw

Josepha Mendels, Alles even gezond bij jou

Hoe zouden de bejaarde schrijvers van gevestigde naam staan tegenover de gloednieuwe verrassing van een jonge kracht? Zouden zij zichzelf - en ik denk dus nog niet eens aan openlijk - durven bekennen: zo heb ik het niet gekund; dit is beter dan het mijne, want het is de bazuin van deze tijd, of tenminste haar echo? De kunstenaar heeft nog al te vaak een kleine kant en ook de menselijke behoefte om zich in eigen ogen te handhaven zal hem veelal parten spelen.

Ik heb dit indertijd gedacht toen de dichtbundel Het innerlijk behang door Lodeizen verscheen. Ik heb het opnieuw gedacht na de lezing van Josepha Mendels' korte roman Alles even gezond bij jou, en door dit neer te schrijven heb ik haar boek eigenlijk reeds geclasseerd. Na Rolien en Ralien, dat niet gelukte, na de waarlijk enorme sprong vooruit met Als wind en rook, heeft Josepha alle mij bekende jonge Nederlandse romancières overtroffen, en ik geloof wel dat ik allen die van belang zijn ken.

De klemtoon in de titel valt op het woord ‘even’. De moeder van de hoofdpersoon Victor Dupuis, een vrouwelijke arts, constateert dat alles bij haar zuigeling even gezond is. Niettemin blijkt Victor in dit verhaal (dat hij zelf schrijft) te lijden aan de dwanggedachte dat zijn voeten los zaten en in een onbewaakt ogenblik werden weggeveegd. Men kent het vertelseltje van de lakei die nauwelijks durfde lopen omdat hij zich verbeeldde glazen kuiten te hebben, tot zijn heer hem van de waan genas door enige striemen met de karwats en de toevoeging: ‘Nu zie je zelf.’ Want de kuiten waren heel gebleven. Dienovereenkomstig, zij het minder hardhandig is de genezing van Victor: hij denkt zijn voeten op het caféterras te verliezen en later worden ze hem ter zelfder plaatse terug gebracht.

Allerfijnst en origineel is de verhouding van Victor tot zijn moeder aangegeven, een ideale figuur, die zijn karakter reeds vóór de geboorte boetseert. Want even kostelijk als teder beschreven is de aanvang der autobiografie van Victor, namelijk in het moederlichaam, en men denkt: welk een prachtige vondst werd reeds alleen dit. De verhouding tot de vader is meer complex. Victor komt tenslotte tot het besef dat zijn vader hem vreemd blijft juist omdat - en dit is alweer ronduit meesterlijk gedacht - hij hem voorkomt als een kopie. Als zonderlingen geven vader en zoon elkaar weinig toe, maar het is een aanvaardbare, boeiende en met

[p. 230]

rijke humor beschreven excessiviteit.

Dit boek bezit in de vele en veelsoortige figuren een charmante toets. Ik ken geen werk, na Couperus, van zo on-Hollandse charme. De beschrijvingen zijn gevoelig en geestig. Zij hebben grotendeels Parijs tot fundament. Men beleeft de Ile St. Louis, dat kleine bebouwde eiland in de Seine met zijn afzonderlijke sfeer, en men herbeleeft het als men eerst bezoeker ter plaatse is geweest. Ik heb het herbeleefd, gelijk mij ook gebeurde met de Rue Brisemiche (helaas bij mijn bezoek reeds grotedeels gesloopt), toen ik haar terugvond in Eugène Sue en Jules Romains. Mogelijk wordt de Ile St. Louis nog niet bedreigd door opruiming, maar men kan nooit weten, want alles mag er allerminst ‘even gezond’ heten. Wie in staat is dat stukje Parijs te zien, verzuime het vooral niet. Het boek nodigt u ertoe uit, en ook dat is een grote verdienste, want stadsbeschrijving schijnt overal zeldzaam te worden. Hoe fraai dat toch nog kan uitvallen en hoe verantwoord tevens in het geheel, daarvan geeft dit boek een voorbeeld.

In 1900 verscheen voor onze ogen de ‘grote’ Couperus met zijn roman Langs lijnen van geleidelijkheid, een titel die een zegswijze zou worden, gelijk de titel In hoge regionen, gedragen door een roman van Van Hulzen. Veel eerder dan tot populariteit van titels brachten deze boeken het niet, - en wat Van Hulzen aangaat moet men zeggen: gelukkig. De Gids gaf toen nog leiding; deze romans verschenen erin; vandaar de populariteit.

Couperus geeft in Langs lijnen de roman der Haagse vrouw Cornélie de Retz. Herlezing, in het thans uitgegeven derde deel van zijn Werken, herlezing na enkele decennia deed mij er wederom de grootheid van ondergaan. Een vrouw met zwakheden, maar veel sterker toch van karakter dan Eline Vere, een vrouw die in het boek zelf groeit, omdat de schrijver wilde dat zij groeien zou. Een vrouw tussen twee mannen, onafhankelijk in haar feminisme, maar ten slotte gehoorzamend aan haar liefde-instinct, tegen alle rede en ook haar eigen hogere gevoelens in. Men vond dat indertijd indecent; men wist nog niet beter; men besefte niet dat hier geen moralist het woord voerde, maar dat een kunstenaar ons een blik bood in zijn eigen wereld, die hier overigens de wereld bleef van het volstrekt menselijke conflict.

En Couperus zelf groeide nog ver boven Eline Vere, als geheel genomen, uit, door het verlaten van het gezellige cliché bij de tekening van zijn andere figuren, die hier Rome, die de Italiaanse bergen, die Nice stofferen: Duco, de minnaar van Cornélie, Rudolf, haar gewezen echtgenoot, Gilio, haar aanbidder, Urania, haar vriendin, en vele voorbijgangers. Hoe voortreffelijk zijn deze allen neergezet, hoe komen zij uit de verf als elk 'n afzonderlijke verschijning, hoezeer hebben de meesten deel aan de enorme innerlijke tweestrijd van Cornélie. En hoe geestig en vleugelgevoet kan de schrijver hier zijn. De figuur van Urania trof mij ditmaal nog omdat deze zeldzame naam ook gevonden wordt in Huysmans' A rebours, en de draag-

[p. 231]

ster, ‘Miss Urania’, daar óók een Amerikaanse is van grote en bloeiende schoonheid. Stellig heeft Couperus dat werk gekend en genoten, - maar zijn Urania Hope bezit een heel ander karakter en vervult een heel andere rol.

De tijd is nu rijp om ons over te geven aan dit magistrale boek, waarin de Italiaanse natuur en kunst verrukkelijk harmonisch werden opgenomen, en waarmee Couperus zich bovendien als roman - ‘bouwer’ aan de spits heeft gesteld van allen die vóór hem dat genre beoefenden, of na hem - tot heden toe.

10 april 1954