Kritisch proza

[p. 223]

Muzisch appèl

Nes Tergast, Werelden
Robert Franquinet, Figuratief overschot
Bertus Aafjes, De karavaan

De omstandigheden noodzaken mij een appèl te houden van enige dichters uit de laatste tijd. Appèl wil zeggen: een oproep, een pas naar voren, een vluchtige blik, en de betrokkene treedt terug in de anonimiteit, welke laatste in casu wil zeggen uit deze kolommen.

Nes Tergast, Werelden. Tergast is een zeldzaam dichter. Van zijn thans verschenen middelmatig grote bundel vormt de cyclus ‘Werelden’ de kern, omsloten door een reeks prologen en epilogen; een aanhangsel heeft veelal de vrouw tot onderwerp. Er zijn prachtige stukken in, ook onder de kleinere enkele prachtige verzen (‘Deliria’, en ‘Ode aan de maan’, het laatste een soort ‘Hooglied)’, er zijn ook duistere stukken in, en er zijn er waarvan ik twijfel of zij duister mogen heten. Is Tergast in deze bundel, als één geheel gezien, een dichter of wel iemand met dichterlijke vondsten die evenwel soms toegeeft aan de modegril van een duisterheid welke op de keper schijnbaar en doorzichtig blijkt? Heeft hij een eigen taalgebruik, zoals Spinoza, of zegt hij soms niets? In een evocatie van Java schrijft hij: ‘Terwijl de zee al zingende haar golven bijsleep aan de gierigheid van rotsen en de achterdocht van tongen lenig land.’ Deze gierigheid en achterdocht forceren een beeld dat overigens schoon is, maar Tergast zal zeggen dat het voor hem juist aankomt op wat ik verwerp. Doch neem nu dit uit ‘De bedelaar’: ‘En de wind steekt zijn lang verhaal met witte veren in zijn haar’. Of neem dit, mogelijk nog mooier: ‘De regen tokkelend op de gitaren van het donker’. Mijn slotsom is - nu ik na aarzeling tot een positief oordeel ben gekomen - dat de bundel, enerzijds gekenmerkt door een aandrang van zijn auteur om teveel te zeggen en dientengevolge verzeild in het moeras van hol vertoon, anderzijds zich daaraan telkens opnieuw ontworstelend, de kans heeft gemist een gaaf en meesterlijk geheel te worden. En hoe diep valt dat te betreuren bij een dichter die zich zo zelden uitspreekt, maar dàn ook blijk geeft van zo grote gaven.

Robert Franquinet, Figuratief overschot. Wil de titel van deze bundel ons zijn schrijver voorstellen als sierkunstenaar? Zeker niet in de eerste plaats, maar wel als fors beeldend dichter, en dan terecht. Franquinet is een sterke persoonlijkheid. Toch blijkt er door dit werk ook een bepaald ‘patroon’

[p. 224]

geweven, en in zover hield de sierkunst zich niet geheel afzijdig. Dit patroon is de banvloek over de huidige samenleving; het bestaat, om de weerkerende woorden van de dichter zelf te bezigen, uit cement, uit splinters, uit aanplakborden, uit metalen, uit de soldaat, de horde, de robot, heimwee naar de gebieden waar nog romantiek bloeit spreekt uit regels als: ‘Op de bruggen geurt de wind naar vochtige havensteden met hun tedere neurose’. Edoch, dit is nauwelijks meer van onze tijd, en de dichter verklaart: ‘Aanschouw o Heer, de ontelbare zerken, het bloed stroomt steeds feller Uw schepping uit!’ In de slotreeks ‘De kleine bazuin’ wordt de nieuwe eeuw aangekondigd: ‘Leg uw hand in de twijgen op het vogelnest; dáár klopt het leven versneld’. De vorsten ‘met kantélen van goud op hun haren’ hebben afgedaan: De dichter eindigt aldus: ‘vul uw oor met werkelijkheid en anders niet, en snijdt de maden uit de vruchten van uw lied!’

Niet steeds vatbaar zoals in sommige passages uit de moderne parafrase op Francesca da Rimini, weet Franquinet ons toch altijd weer te treffen door zijn gracieuze kracht en door een roekeloosheid in woord en metafoor waaraan men zich wegens hun schitteringen bijna weerloos gewonnen geeft. De aangehaalde plaatsen zijn opgenomen om dit een en ander te bewijzen.

Bertus Aafjes De karavaan. De verdeling van onze letterkundigen naar kerkgenootschappen, en de enorme rest in de vergaarbak van heidenen, vrijdenkers, goddelozen of hoe men het noemen wil, is een typisch Nederlandse onzinnigheid, inconsequent ook naardien zij slechts één soort kunstbeoefening betreft. Men noemt Aafjes een letterkundige uit het katholieke kamp (een woord dat beter te velde past dan in de schone kunsten), en doet daarmede het begrip katholiek kunstenaar geweld aan. Dit laatste mag slechts gelden voor hem die zijn kunst in dienst van de katholieke kerk heeft gesteld. Bij Aafjes en vrijwel alle christelijk geheten kunstenaars verschijnt de belijdenis van het christendom in hun werk slechts terloops.

Aan zijn nieuwe bundel geeft Aafjes het ietwat uitdagend motto naar het Arabisch: ‘Al blaffen de honden, de karavaan trekt voorbij.’ De titel is juist gekozen: de inhoud blijkt bont, de stemming afwisselend blijmoedig en somber. Honden kunnen intussen naast blaffen ook bijten, kwispelen en likken. Zij kunnen voorts enkel stilstaan en er het hunne van denken. Tot die laatste groep meen ik mij zelf te mogen rekenen. Het was van Aafjes een moedige daad in zijn openingsvers zijn oude Adam af te schudden, d.w.z. afstand te doen van de rang van Nederlands meest eminente zanger, en daarmede van de beste soort populariteit die een schrijver in ritme plus rijm hier te lande deelachtig kan worden. Het was ook zijn volstrekt goed recht. Maar hebben hij en wij gewonnen bij een vernieuwing die een knipoogje van verstandhouding schenkt aan de cultiveerders van de duistere vorm, en somwijlen, platweg gesproken de kitsch? Het eerste vers na Aafjes beginselverklaring, ‘De wandelende profeet’, bracht mijn hand naar mijn

[p. 225]

keel: ‘De wereld in zijn blik stond omgekeerd vertrouwelijk, Als vers gemolken melk gestold in de karnkan.’

Mijn hand aarzelde bij de dan volgende verzen, over Sint Franciscus, Meester Frans (Hals), en Mijnheer Vincent (Van Gogh), maar kwam tot normale stand bij ‘Artiesten’, waarin deze verrukkelijke satire op zijn aanbidsters:

‘Ik weet ik schrijf voor witte dovenetels, Voor bleke oorlellen waaraan de bijen Behaard en gonzend schommelen En dommelen’. Lieflijk is hij in ‘De kanarie’, en ‘Eerste vleermuis’, echter in ‘Onder vogels’ tezeer vieux jeu. De sensuele zanger komt fraai voor de dag met ‘Boerendorp’.

Alles bijeen culmineert Aafjes daar waar hij het oude, over boord geworpene tersluiks weer opvist, niet omdat wij het nieuwe als zodanig zouden verwerpen, maar omdat het oude zangkunst was van hoge orde. Aafjes verkeert kennelijk in een crisis. Op zichzelf een gezond verschijnsel, echter geen voedingsbodem voor voldragen werk. Helaas, waarom nog niet even gewacht? Toch wijzen de tekenen uit dat wij Aafjes herboren zullen weerzien, anders en desondanks even oorspronkelijk en uniek, ja, mogelijk zelfs meer dan voorheen.

13 maart 1954