Kritisch proza

[p. 221]

Onze letterkunde in buitenland

Is de kwestie van Europees peil of geen Europees peil der Nederlandse letterkunde een twistvraag onder de mensen die het weten kunnen? Mij dunkt van niet. Men is het er vrijwel over eens dat het vage, en toch duidelijke ‘Europese’ element hier ontbreekt.

Velen vergeten daarbij dat merkwaardigerwijs in een nog niet ver verleden onze letterkunde wel degelijk trekken van Europees peil vertoonde, in de tijd namelijk dat niet alleen de Carmen en Max Havelaar in vreemde talen werden overgezet, maar dat hetzelfde toeviel aan het werk van mindere goden, zoals Van Lennep en zelfs een tegenwoordig vergeten figuur als Van Rees.

De talen der kleine volkeren en de moeilijk toegankelijke talen vormen enige belemmeringen voor het bereiken van Europees peil, maar geen beletsel. Dit zien wij aan de noordelijke talen, aan het Russisch, aan het Pools.

Wèl ligt het naar mijn mening aldus dat dit peil niet kan worden bereikt zonder uitblinkers, zonder gangmakers. In dat opzicht heeft Zweden zeer veel te danken aan Strindberg en Lagerlöf, Noorwegen aan Ibsen en Björnson, Denemarken aan Andersen en Bang, Rusland aan Tolstoï en Dostojewsky, Polen aan Sienkiewicz en Reymont.

Niemand mene dus dat wij een soort letterkundig zwart schaap zijn in de wereld. Wij moeten echter tonen de belangstelling van het buitenland te verdienen. Hoe goed wij daar als volk aangeschreven staan bleek door de reactie op de watersnood van het vorige jaar. Wij hebben kleding en dekens gekregen omdat wij deze verdienden. Wij zullen aandacht voor onze litteratuur ontvangen, maar wij moeten haar verdienen.

Wij deden daarvoor te weinig moeite. Door en na de beweging van Tachtig zijn onze boeken te arm gebleven aan gebeurtenissen om de grote massa, te arm aan gedachten om de groep der intellectuelen in het buitenland te boeien. Onze auteurs bleven steken in het schilderkunstig beschrijven; zij kwamen aan het schrijven niet toe. Zo is b.v. De hengelaar door Van Looy, hoe prachtig van observatie, op een algemeen letterkundig te smalle basis gebouwd: zulk soort werk veroudert snel, en vertalen is onbegonnen werk.

Zijn wij dan toch eigenlijk een schildersvolk en is 't Europese peil voor ons gesloten gebied? Zeker bezit de schilderkunst een veel ruimer toegankelijkheid, zeker hebben wij in die tak van kunst - wij, zowel Nederlanders als Vlamingen - uitgeblonken en waarschijnlijk hebben wij sinds

[p. 222]

de late Gotiek langer dan een eeuw onbedreigd aan de top gestaan, wat men, naar ik meen, langzamerhand ook wel algemeen gaat inzien. Op dit terrein zijn wij van Europees peil gebleken.

Dit neemt niet weg dat wij ook in de letterkunde zeer wel dat peil zouden kunnen bereiken. Doch dan moeten wij doelbewust het roer omgooien. Men houde dit niet voor een onmogelijke opgave. Men neme het woord inspiratie niet teveel in de mond; het klinkt dik. Het kunstwerk is een produkt van gevoelsweergave onder verstandelijke leiding. Geen menselijk beginsel is onaantastbaar. Wij willen zo gaarne tot het Europese peil behoren, welnu, laten wij daarvoor dan eens moeite doen, en ons dwingen in een bepaalde richting. Er zijn reeds tekenen die daarop wijzen.

Een eenvoudige stijl sluit een eigen stijl niet uit. Eenvoud maakt vertaling mogelijk. Laten wij eenvoudiger dan tot dusver gaan schrijven. En laat ons daarnaast de fantasie eens een betere kans geven. Het ontbreekt ons niet aan fantasie.

Er zijn reeds tekenen, schreef ik, van een naderend Europees peil in het proza hier te lande (poëzie blijft buiten mijn beschouwing, want zij is doorgaans onvertaalbaar en in vertaling onverkoopbaar). Men behoeft daarbij geen voetval te doen voor het exotisme, een Nederlands verschijnsel, noch voor het seksuele exces, een internationaal verschijnsel, en beide een toegeven aan de mode, die steeds van tijdelijke aard is.

De grote talenten zullen uiteraard de baanbrekers moeten zijn, hun stijl, hun onderwerp en hun vorm moeten wijzigen. En welke vorm maakt dan de meeste kans? Slechts deze vraag blijft nog te beantwoorden, en dat lijkt mij niet moeilijk. Hoe meer condensatie, hoe korter vorm, des te beter. Het geheel (in vloeiende stijl) toegespitst op het interessante ‘geval’. De zogenaamde short story is voor mij de aangewezen bergstok om de Olympus der Europese prozabellettrie te bestijgen. Is men daar eenmaal, dan worden de mogelijkheden groter, en kunnen ook kleinere talenten zich aan de pioniers optrekken. Men onderschatte vooral niet de litteraire betekenis van de short story. Het buitenland, met name Engeland, heeft bewezen dat zij kunst van hoog gehalte kan opleveren. Voor de tot wijdlopigheid geneigde Nederlander is zij een moeilijke kunst. In haar beste vorm, wat zeggen wil zonder ook maar één overbodig woord, is zij meesterwerk, zoals ook de miniatuur meesterwerk kan zijn. En de beoefenaar zelf boeit zij van de eerste tot de laatste letter.

30 januari 1954