Kritisch proza

[p. 219]

Een boek met veel slechts en veel voortreffelijks

A. den Doolaard, Kleine mensen in de grote wereld

Al eens meer heb ik er op gewezen dat men verkeerd doet neerbuigend te spreken over het drietal Den Doolaard, Fabricius, De Hartog. Ik zie dit standpunt als een erfenis van de beweging van '80, toen het minder de kwestie was wat men zag en vertolkte dan hoe men dat deed. Dit verklaart de grote populariteit - althans onder de schrijvers - van de schets. Nu is weliswaar dat genre sterk teruggelopen, maar er bleef in onze ‘romans’ veel van hangen: het element van het persoonlijk vertellen wordt nog steeds ietwat minderwaardig geacht, vergeleken bij het element van het persoonlijk zien. Wie deze boeken analyseert naar wat er gebeurt komt gewoonlijk tot een magere oogst.

De drie genoemde schrijvers willen in hun werk in de eerste plaats actie en verrassing. Zij zijn dus echte vertellers en dan soms bepaald groot. Maar hun ontbreekt weer veelal de fijnheid; zij zijn bij tijden rechte klodderaars en lieden zonder smaak, wat intussen voor Fabricius minder geldt dan voor de andere twee. Die twee zijn ook grote aanstellers, en zij kunnen dat zekere over zich hebben van de man die u bij een jaspand vasthoudt en vraagt: M'as-tu lu? Of: was ik niet enorm?

Zulks geldt weer in sterke mate voor de roman van Den Doolaard, Kleine mensen in de grote wereld. Dit dikke boek is een trilogie in één deel, spelend achtereenvolgens in Parijs, Duitsland en de Verenigde Staten, en met in ieder onderdeel andere hoofd- en bijpersonen. De enige samenhang ligt in de bedoeling om de verwordenheid van de huidige blanke wereld en haar gevaar van zelfvernietiging aan te tonen.

Er werd hier een hele massa aan fanfaronnade opgehoopt. Al dadelijk in de proloog stuit men op de kennisgeving dat dit boek ‘anders (moest) worden dan gewoon’. Elk deel eindigt met een uitvoerige ‘brief aan God’, waarvan vooral de laatste bijzonder smakeloos is. De schrijver oordeelt het gepast te vermelden dat hij vijf jaar aan dit boek heeft gewerkt en dat het tot stand kwam in achtereenvolgens tien plaatsen in twee werelddelen. Hij begaat met zijn eerste ‘brief aan God’ o.m. de grote fout zich over zijn boekfiguren met zijn publiek te onderhouden. Zijn roman is veel en veel te uitvoerig, waarbij dan nog komt dat alles bij hem op een vermoeiende wijze wordt verhevigd. Zijn grote liefde is het toeval, en het is een liefde voor het leven van heel dit dikke boek. Zijn gesprekken lijken eindeloos, en daardoor bederft hij zelfs op den duur de uitstekende aanzet van een hoofd-

[p. 220]

figuur in deel ii, het Duitse meisje Annemarie.

Aldus, trommelend op de vaten van Den Doolaards wijnkelder, bevindt de criticus er vele hol. Het ligt voor hem intussen ook aldus: een boek als dit, dat, meer nog dan enkel waarschuwing, de allure wil aannemen van een profetie, kan niet gauw te streng worden beoordeeld.

Deze strengheid mag ons evenwel geenszins weerhouden er op te wijzen dat het veel goeds en zelfs uitmuntends bevat. Den Doolaard heeft ongetwijfeld iets groots willen scheppen, en is daarin niet geslaagd, maar zijn eerlijke bedoeling is, om te beginnen, in de grote lijn onmiskenbaar. En waar hij wezenlijk op dreef komt beschikt hij over een machtige pen. Een lezer met ervaring schift snel genoeg het belangrijke van het waardeloze, en zal, zonder schade, hele reeksen bladzijden overslaan en tot andere reeksen komen die buitengewoon pakken. Er is zelfs een opmerkelijke stijging in het boek, indien men de laatste brief terzijde laat met de bevalling van mevrouw Den Doolaard (zo heb ik het tenminste begrepen, maar ook als het een andere mevrouw mocht zijn blijft het even onnodig als stuitend).

Het overtuigendst is Den Doolaard waar hij het terrein van de roman, dus van de eigenlijke fantasie, verlaat, en landschappen, toestanden en gebeurtenissen beschrijft, stellig met eigen ogen waargenomen, of opgetekend uit de mond van ooggetuigen. Als romancier is hij goedkoop, want de fantasie ontbreekt hem. Als verslaggever is hij kunstenaar van grote betekenis. In de techniek is hij thuis als weinigen en bovendien veelzijdig. Dat een en ander ervaren wij waar hij handelt over het Duitse stedenpuin, de woontoestanden en de gevluchte Oostduitsers in deel ii, over Bikini, Tennessee, Oak Ridge, de Navajo-indianen in hun reservaat van deel iii. De reis per auto dwars door de Verenigde Staten naar het Westen, het Rotsgebergte, laat ons niet los. De wedergave van de Vallei der Monumenten maakt hij tot een monument in proza.

Doch bijna steeds, zelfs in zijn beste gedeelten, zou de schrijver door beperking hebben gewonnen. Er straalt daar gloed uit, een enorme gloed somtijds; echter kijken wij er te lang in, en onze ogen gaan pijn doen.

De grondgedachte van het boek, de eigenlijke strekking is dat alle mensen broeders moeten zijn, - een prijzenswaardige stelling, want, al is zij niet nieuw, zij behoudt - helaas - voortdurend haar frisheid. En dat weer brengt ons vanzelf de woorden op de lippen: Den Doolaard moge soms brullen tot zijn stem overslaat, hij heeft een hart van goud.

19 december 1953