Kritisch proza

[p. 216]

Een sprong van de springplank

Harry Mulisch, Chantage op het leven

Harry Mulisch wordt reeds hier en daar aangewezen als een ster in opkomst, maar de lezing van zijn twee schrifturen onder de titel Chantage op het leven heeft hem mij nog niet doen zien als een lichaam aan de litteraire hemel, hoe flauw ook en dicht bij de horizon. De kleinste ster toch werkt mede aan de majesteit van het hemel-gewelf, en zo gaat het ook met de kunst.

Toch mene men niet dat mijn aan dit boek van Mulisch' hand gewijde kroniek wordt ingegeven door louter protest tegen wat mij onverstandige op ‘hemel’ arij voorkomt. Zijn pennevrucht verdient beschouwing om haar zelfs wille. Daarbij stel ik voorop dat het tweede verhaal, meer instantané en minder verhaal dan het eerste, brokken bevat die overtuigen, en ik stel dit vast met enig leedwezen, omdat de tweede schriftuur blijkens de datering ouder is dan de eerste.

‘Oneindelijke aankomst’ heet laatstbedoelde, en men kan niet zeggen dat dit neologisme bekoort, hoe weinig onduidelijk het per slot ook is. Oneindelijke aankomst wil immers zeggen: niet dat de reiziger of zwerver tot eigen verademing het einddoel heeft bereikt, wèl dat het maar een halte is, en hij zich moet gereedhouden tot hervatting van zijn tocht. Dit komt dan ook op de laatste bladzijde tot uiting.

Men leest de eerste vier of vijf met spanning en overgave, denkend: daar doet een nieuw geluid zich horen. Een jongeman maakt zich in een overdekte zweminrichting van Haarlem gereed tot een sprong, door hemzelf en eigenlijk bij vergissing gevonden. De vondst heeft een kudde kijkers getrokken. Hij veert aldoor hoger op de springplank, totdat zijn kruin bijna het gewelf raakt, schiet dan de diepte in en komt terecht in een andere wereld. Deze doordwaald hebbende keert hij zo ongeveer op het uitgangspunt terug, en vindt een Haarlem dat hem aandoet als ‘nieuw’ en waarin hij zich weinig thuisvoelt, zodat de wens bij hem opkomt om terug te keren tot de andere wereld.

Dit is de koele wedergave van iets dat mij wezenlijk koud heeft gelaten. Niet om het onderwerp, doch van wege de stunteligheid der uitwerking. Het onderwerp is goed genoeg; het is in onze taal zelfs vrijwel origineel, en als het begin ons in de beoogde stemming heeft gebracht, denken wij: er zal iets volgen naar het illustere voorbeeld van Kafka. Ongetwijfeld heeft

[p. 217]

Kafka, rechtstreeks of zijdelings, de schrijver beïnvloed, maar dan ontwaren wij helaas al te gauw hoe enorme afstand beiden scheidt, te weten een afstand in uitwerking, in macht ons geloof te schenken.

Bij Kafka is het de andere wereld, niet die van alle dagen, maar de dreigende achter de dingen welke wij met ons normale perceptievermogen waarnemen, en deze andere wereld, de eerste doordringend, lost haar langzaam en onontkoombaar in zich op. Alleen het genie is in staat ons te doen geloven in het met de rede strijdige. Men moet aan zoiets niet beginnen zonder een behoorlijke portie genie, als ik mij eens zo mag uitdrukken. In de andere wereld van Mulisch blijven wij verveelde toekijkers. Oude rekwisieten, als een gruwelijke put, een omhoog spiralende, zich geleidelijk vernauwende trap, moeten het hem ‘doen’. De auteur schrijft echter bladzij na bladzij zijn eigen bewijs van onvermogen uit. En of dat niet genoeg ware, moet hij de gang van zijn zwerver aan wie hij zijn volledige naam heeft geleend, nog onderbreken door beschouwingen waarvan het enorme aplomb bij de voordracht ons te duidelijker hun waardeloosheid vertoont. Zij zijn als mokerslagen op een zware muur: zij maken veel lawaai en geven geen enkele klank.

Stylist is hij daar al wel reeds, maar de stijl moge naar het Franse gezegde de mens zijn, hij is nog niet zonder meer de kunstenaar. Een enkele maal komt er trouwens iets wonderlijks voor de dag, b.v.: Na hoogstens enkele decimeters vooruit gekomen te zijn, was er van verder gaan geen sprake meer. De hoofdzin dekt niet de bijzin. Een dergelijke fout mag eigenlijk niemand na de ulo-school meer maken.

De opzettelijke wartaal van blz. 59 en ook blz. 111 (dit laatste in het tweede verhaal) mist ten enenmale het klemmende in sommige nonsens van Lucebert of van Claus. Het behoort dan ook tot de moeilijkste taken die een schrijver zich kan stellen. Wilt ge iemand in verstandsverbijstering sprekend of denkend opvoeren? Probeer het niet te gauw. Uw eigen rede, uw ratio, ligt zo stevig in uw hersens verpakt, dat ge er uw schrijvende hand haast niet van kunt losmaken. Een geestelijk atoombombardement is nodig, om uw verstandskernen te splijten.

Het begin van ‘Oneindelijke aankomst’ daargelaten, vond ik in die ganse schriftuur niets treffends, behalve op blz. 44, - de karakteristiek van ‘de glazenwasser’, zo ongewoon, zo overdonderend (op de goede manier) in slechts enkele regels, dat Mulisch zich over de rest schamen moest.

Heeft hij in het eerste stuk min of meer chantage gepleegd op de kunst, zijn tweede, Chantage op het leven is een soort revanche op de voorafgegane chantage.

In weerwil van het feit dat enige pagina's, ditmaal met alle woorden in hoofdletters, ons willen overtuigen van diepzinnigheid, terwijl zij daarop slechts chantage plegen, - in weerwil ook van herhaalde blijken van bewuste onklaarheid met het bij-oogmerk ons in gepeinzen te dompelen,

[p. 218]

terwijl wij het boerenbedrog doorzien, - zo is hier toch veel meer de kunstenaar aan het woord die ons van zijn talent reeds een voorproefje gaf in de glazenwasser. Ik wijs op blz. 95, waar sprake is van ‘een bundel droge maisplanten met harde, witte bladeren van ongehoorde levenloosheid’. Dit is niet slechts gezien; het opent ook de lezer een vergezicht.

Aan wat er hier gebeurt, en dat ik kortheidshalve niet zal recapituleren, schenken wij weliswaar geen moment geloof, maar toch... De schrijver die zijn hele boek door met één oog naar Kafka heeft gekeken, en het andere tot dusver hield gevestigd op het waardeloze, vroeger besproken systeem van Max Croiset in Het petitionnement, kijkt ditmaal eerder, maar toch niet te nadrukkelijk, naar Hermans; bepaaldelijk is zijn milieutekening verwant aan die van Arthur Muttah's huiselijke omstandigheden in De tranen der acacia's. In dit stuk werden door Mulisch enige mensen samengebracht onder een klein dak, mensen die inderdaad iets weg hebben van levende raadsels, in wier aderen een wel zonderling samengesteld bloed stroomt, maar toch bloed. Daarbij is veel meer dan de ongenoemde hoofdpersoon een zekere Reigersman een figuur, een opperraadsel, mag men zeggen, en wel juist door het incidentele, het intermitterende van zijn verschijning, gepaard aan het gesloten mechanische van zijn gedraging, en aangeduid met woorden die in hun eenvoud een vage huivering weten te wekken.

De mogelijkheden die Mulisch bezit, maar waarvoor hij zich volstrekt onvoldoende openstelde, rechtvaardigen deze uitweiding over een vrij klein en als geheel waardeloos werk. Hij is echter hard op weg zichzelf te bederven, en dat reeds zo blijkbaar jong! De lof waarmee tegenwoordig al wat onze jeugd voortbrengt wordt binnengehaald, een lof die zich in wezen minder richt tot het werk dan tot het geboortebewijs van zijn maker, ...zulk soort lof kan Mulisch de genadestoot geven. Vandaar een waarschuwing mijnerzijds.

29 augustus 1953