Kritisch proza

[p. 207]

Zes novellen van Vlamingen

Van Aken, Boon, Claus, Daisne, Lampo, Van Lishout, Zes Vlaamse novellen

Indien men bedenkt dat de mens geneigd is tot overschatting van zijn eigen waarde is het meteen duidelijk dat hij zich vaak miskend voelt. Dit brengt als enig juiste oplossing voor moeilijkheden mede het toepassen van de alfabethische volgorde telkens wanneer de mens in een of ander willekeurig groepsverband zonder hiërarchische rangschikking wordt genoemd.

Deze tactiek werd dan ook toegepast door de samensteller van Zes Vlaamse novellen, in welke bundel achtereenvolgens compareren Van Aken, Boon, Claus, Daisne, Lampo, Van Lishout. Het zij verre van mij om zonder het minste bewijs de stelling neer te schrijven dat een andere groepering aanleiding zou hebben gegeven tot gekrieuw onder ons zestal, maar voorzichtigheid blijft toch de moeder der porseleinkast. Misschien intussen geeft de titel nog niet van alleruiterste voorzichtigheid blijk. Vlaamse novellen? De jongsten onder de Vlamingen willen geen Vlaamse, doch Nederlandse schrijvers zijn. Voor hen kent de kunst geen afzonderlijke Vlaamse nationaliteit. Dit blijkt overduidelijk uit het werk van Van Aken, Claus, Van Lishout, - ook van Daisne en Lampo, die naar ik meen reeds iets ouder zijn. Blijft alleen Boon over als (min of meer) Vlaming pur sang, - maar daarom nog niet de minste.

Als men de zesvoudige buiging voor het alfabeth heeft aanvaard, blijft er een rangschikking over, waartoe een bundel als deze evenzeer noopt uit het enkele feit zijner bijeenvoeging: die naar de onderlinge waarden. Het zou wel heel toevallig zijn zo deze rangschikking samenviel met de vorige. Zij doet dit dan ook niet. Alsdan komen Van Aken, Boon en Lampo het best voor de dag, en bevredigen Claus, Daisne en Van Lishout minder. Van Lishout werkt in ‘De ijskast’ een aardig gegeven uit, vooral verrassend in het slot dat waarlijk ‘de’ clou is. Toch zit er voor mij in dit half-griezelige verhaal iets teveel aan gekunsteldheid, en voorts komt het in zijn weergave niet uit boven wat men humoristisch noemt.

Boon verrast op een andere manier, juist niet door het onderwerp. Dit is volkomen duidelijk door de titel ‘Te oud voor kamperen?’ - ten overvloede gecommenteerd door de ondertitel Een vrolijk verhaal. Maar hier hebben wij in de uitwerking de echte humor, de geest en de gevoeligheid. Het is meer dan kostelijk; het is heerlijk. En het heerlijkste vond ik de episode waarvan men denkt: Hoe heb ik het nu; wordt dit niet ontzettend gewaagd? Maar dan blijkt alles te komen op de pootjes van volstrekte eerbaarheid

[p. 208]

Na dit tweetal en vóór de drie enkel ernstige novellen neemt die van Daisne, ‘Katten en honden sterven als kinderen’, een tussenpositie in. Dit verhaal vangt zo voortreffelijk aan, dat men binnen de minuut de auteur herkent van De man die zijn haar kort liet knippen. Des te groter is dan de teleurstelling wanneer, al voortlezende, de recensent zich elke grond voor zijn hooggestemde verwachtingen voelt ontglijden in een onbelangrijke dialoog tussen een echtpaar en een ondanks wapengeweld tamme oplossing.

Bij Claus komt, duidelijker nog dan bij Boon, voormalig oorlogsterrein als plaats der handeling uit. Zijn vertelling ‘Suiker’ toont meer de grimmigheid en wreedheid, zichtbaar of verborgen in de dingen - suikerbieten, machines, vervoermiddelen - dan de wreedheid der mensen, gelijk in ander werk. Zijn beschrijvingen klemmen en beklemmen. Zijn stijl is het meest modern, en krijgt iets filmisch, zonder evenwel hortend te worden. Als geheel is de constructie intussen voor wat bedoeld is als een verhaal, en zeker als dat bepaald verhaal dat novelle heet, te los.

‘Cauda met Irène’ heet de bijdrage van Lampo, en hier hebben wij inderdaad een - korte - novelle. Novelle toch wil volgens mij zeggen het verhaal, dus het afgerond geheel, dat tegelijk een psychologisch gegeven bevat, uitgewerkt op psychologisch verantwoorde wijze. In een gedragen taal en stijl, geheel aangepast aan het onderwerp, beschrijft Lampo de herontmoeting van twee voorhene geliefden. Merkwaardigerwijs herinnerde de schrijver mij aan Daisne in diens zoëven genoemde roman, zonder dat de oorspronkelijkheid schade lijdt. De mist, waarmede die Cauda aanvangt, ligt ook over de eerste bladzijden, die daardoor iets irreëels krijgen. Langzaam trekt hij dan op. In cauda venenum? vraagt de gespannen lezer zich af, indien hij Latinist is. Zit er venijn in de staart? Neen, het lost zich heel anders op.

Nog hoger stel ik Van Akens ‘Zondaars en sterren’. Ik zegen ditmaal het alfabethische beginsel (in andere gevallen leg ik er mij bij neer), dat de bundel met deze pennevruchten deed openen. Want zij is voortreffelijk. Kon ik ‘Het begeren’ niet roemen, - hier hebben wij een werk van de eerste rang, geen schijnkracht, maar wezenlijke kracht, een werk dat nog weet te culmineren in het slot van de zondaar tegenover de sterren der aansnellende nachtelijke locomotief.

Op Lampo kom ik terug, omdat ik van hem eveneens Hélène Defraye heb gelezen, een boek dat zonder de minste soortbepaling in een ondertitel, toch een roman is. Men herkent de stijl van ‘Cauda met Irène’, het sierlijke en soms zwierige, maar tevens altijd gedragene (want men kan ook iets dragen met zwier), dat waarschijnlijk stoelt op het proza van Teirlinck. Dit boek wijst op de krachten en de zwakheden der jeugd, op de zwakheden vooral. De omslag bericht ons dat Lampo het op 23-jarige leeftijd schreef, ten jare 1943. Hij is dus ook thans nog jong, maar ‘Cauda’ lijkt mij

[p. 209]

van veel later dan Hélène, en is in elk geval veel rijper.

Ons burgerlijk recht kent een boek over de verbintenissen, dewelke ontstaan uit allerlei overeenkomsten en bovendien uit andere bronnen. Men zou Hélène Defraye het boek der verbintenissen ontstaan uit gevoelens van liefde kunnen noemen. Op dat gebied gebeurt er in dit overigens niet heel grote boek nogal het een en ander, teveel, maar ook onnodig, om hier te vermelden. Laat de lezer voor zichzelf oordelen, want onderhoudend is het stellig.

Lampo heeft in zijn voordeel de argeloze eerlijkheid van de jonge man. Hij heeft in zijn nadeel een forceren van het toeval, dus van het feitelijk aanvaardbare, een niet geringe sentimentaliteit die, behalve in de gesprekken, ook tot uiting komt in brieven en dagboekbladen, alsmede een zware last (ballast mag men wel zeggen) aan jeugdproblemen, van de soort waarover studenten volstrekt bona fide een ‘boom’ plegen op te zetten.

Uit de verbintenissen licht ik er één, omdat zij niet alleen het hoofdthema, maar ook een origineel thema is: de liefde van Hélène voor haar professor Morée, overgaand op diens zoon, zonder dat de oude vlam geheel kan worden gedoofd. In dit thema zit niets gezochts; het is zuiver menselijk. Maar ook hier speelde een zekere overmacht de schrijver bij de uitwerking parten. Als de oudere man er in berust dat zijn zoon de uitverkorene van het jonge meisje blijkt, laat de schrijver hem bovendien bomslachtoffer worden (het boek eindigt met de tweede inval der Duitsers in België, en geeft daarover enkele klemmende pagina's). Hoeveel interessanter ware het geweest te lezen op welke wijze het drietal na de volledige onthulling zich door de moeilijkheden hunner verbintenissen had heengeslagen.

Een flitsachtige beschrijving ligt Lampo en komt vooral scherp tot uiting waar hij zijn camera instelt op Brussel.

En overigens: de jeugd redt wel de schrijver zelf, niet echter zijn schepping.

Het komt mij voor dat men de familienaam in de titel op zijn Nederlands moet uitspreken. Veel Belgische namen doen althans ons, Noorderlingen, aan als Frans, terwijl zij op de keper beschouwd Nederlands blijken in oud-Hollandse spelling. Bovendien krijgt deze naam dan nog een vage associatie die Lampo mogelijk voor ogen stond. La belle Hélène. Want dat is zij.

20 juni 1953