Kritisch proza

[p. 203]

Vestdijks kracht en zwakheid in zijn laatste roman

S. Vestdijk, De verminkte Apollo

De koper van een renpaard beziet zijn object kritischer dan de koper van een trekpaard. Laat ons daarom het renpaard van Vestdijk De verminkte Apollo allereerst met enige scherpte kritisch beschouwen. De vergelijking komt niet misplaatst voor, overmits vooreerst de Zonnegod zelfs ons onweerstaanbaar denken doet aan paarden van het nobelste ras en bovendien in het bellettristische werk van Vestdijk een sportief element - maar dan van het hoogste gehalte - naar voren treedt.

Indien op blz. 213 Thasyboulos inplaats van Thrasyboulos een ongecorrigeerde drukfout is, maak ik niet de uitgever, doch de schrijver zelf attent op adembenemend (169) voor adembeklemmend, en vlak daarna (171) beneed voor benijdde. De eerste vergissing, het gebruik van een insluipsel, dat onze taal bedreigt als de coloradokever onze aardappelvelden, is minder opmerkelijk dan de laatste omdat Vestdijk juist behoort tot onze taalgevoeligste kunstenaars.

Zie ik het goed dan zijn er drie gevaren die de grootheid van Vestdijk noodlottig zouden kunnen worden, die men niet gecumuleerd vindt in elk van zijn romans en novellen, maar juist wel in dit boek, dat niettemin tot zijn allerbeste moet worden gerekend: het seksuele, het vernietigende en het epaterende element.

Het seksuele overheerst in het hoofdstuk ‘Het schip Argo’, dat geen schip is, maar een gevangenis is. Een oud thema uit zijn vroegere novelle De oubliëtte werd hier weer opgenomen, doch naast dit ‘schip’ is de ‘oubliëtte’ bijna een kinderspeelplaats. Ook buiten deze kerker is het seksuele nog herhaaldelijk aanwezig, doch van het ‘schip’ denkt de lezer onvermijdelijk: waarom ons niet het meeste bespaard? Had de wedergave der essentie niet van beter smaak getuigd? Weliswaar schrijft Vestdijk meer óver, dan dat hij béschrijft, maar ook zijn aanduidingen van perversies in allerlei vorm en formaat blijven te talrijk voor het evenwicht van het geheel. Daarenboven zit, voor mij althans, in zijn ‘glissez, mortels, n'appuyez-pas’ toch ook weer iets vaag zwoels.

In deze gevangenis zijn moord en doodslag aan de orde van de dag. Dat wordt op zichzelf aanvaardbaar voorgedragen, gezien de toestanden van 600 jaar v.C. in Hellas. Maar, en zulks is mijn tweede bedenking, de destructie is vrijwel alom aanwezig, met ander woorden: te veel zeestorm, te weinig vluchthavens.

[p. 204]

Wat ten slotte het epateren betreft, - niemand mag Vestdijk verdenken van het met voordacht uitstralen van geleerdheid. Maar onderbewust lijkt de neiging daartoe mij stellig te bestaan. Ik vond haar reeds aanwezig - doch zag haar in mijn geestdrift bij de beoordeling over het hoofd - in De koperen tuin, te weten in de analyse van Bizets Carmen. Ik moest daar inmiddels weer aan denken door de kennismaking in De verminkte Apollo met allerlei details, waarvan sommige op zichzelf merkwaardig zijn, zoals het curiositeitenkabinet van de tyran Periandros, maar die uiteindelijk de waarde der schildering drukken door een al te zware en te verstrengelde lijst van ‘fiorituri’.

Men moet Vestdijk rekenen tot die nauwgezette behandelaars van historische gegevens, welke slechts daar uit hun verbeeldingskracht putten waar zij niet kunnen putten uit de bronnen van neergeschreven feiten en mythen, - en voorts tot hen die zich in hun verbeeldingswerk zo getrouw mogelijk aansluiten aan wat bestaan heeft, van wie derhalve ongerijmdheden niet te verwachten zijn. Dit is een eis welke de figuur van Vestdijk zelf de lezer stelt die, als ik, niet voldoende deskundig is. Deze lezer gaat dus uit van een axioma. Dan blijkt in De verminkte Apollo een indrukwekkend feitenmateriaal verzameld - met de reeds genoemde restrictie van overdaad in de publicering -; dan ligt voorts de mogelijkheid voor de hand dat Vestdijk Griekenland heeft bezocht, en de zekerheid dat hij zeer veel teksten heeft bestudeerd, al dan niet van illustraties, kaarten, plattegronden enz. voorzien.

Deze schrijver is in zijn historische romans - Het vijfde zegel, Rumeiland, Aktaion onder de sterren, De vuuraanbidders, Ierse nachten - altijd een moeilijk schrijver geweest. Zijn laatste boek staat tijdrekenkundig het dichtst bij Aktaion. Daar was het een vóór-Homerische episode, hier wordt Homerus reeds geciteerd, maar is Hellas nog verdeeld door oorlogen tussen de kleine staten die voorafgingen aan zijn unieke bloei onder de hegemonie van Athene. Het boek overtreft Aktaion, dat laboreerde aan een zwakke apotheose, aanzienlijk, en had het fonkelendste van Vestdijkse scheppingen kunnen zijn zonder de reeds ingebrachte bezwaren waaraan nog toe te voegen een teveel aan koelheid, aan verstandelijkheid, aan notering om haarzelfs wille, en een al te compacte duisternis hier en daar, - duisternis niet in het onderwerp, maar in de beschrijving. Vestdijk doet nooit een concessie aan de smaak van het ogenblik, en dat siert hem, - het is misschien zijn beste ereteken. Maar hij onderstelt dat wat hij begrijpt ook de erudiete lezer begrijpen zal en daarin eist hij, dunkt mij, meer dan geoorloofd is. Ik althans stuitte herhaaldelijk op (voor mij) onontraadselbare syllogismen.

Diomos heeft ‘bloedschuld’ op zich geladen in het onnodig doden van een Atheense slaaf, en moet deze afwissen door het terugbrengen, althans aanwijzen van een uit de orakeltempel te Delfi gestolen Apollobeeld. Zijn

[p. 205]

reis door Hellas in gezelschap van zijn vriend Aletes, op zoek naar het ontvreemde, vormt de hoofdschotel en de eigenlijke actie. Als Diomos het beeld ontdekt bij de tyran Periandros van Korinthe vergrijpt hij zich aan deze, en geraken de vrienden in de gevangenis om eerst na Periandros dood te worden verlost. Vervolgens vindt Diomos het beeld terug tijdens een nachtelijk gevecht met Maenaden, waarbij Aletes ontkomt. Diomos zelf, die in de donkerte zijn vondst niet herkent en als wapen gebruikt, beschadigt haar bij het gevecht en brengt haar in onherstelbare toestand naar de tempel te Delfi. Daarmede is de ring der reis gesloten.

Maar Vestdijk heeft zich hiertoe niet bepaald; een tweede van zijn boog geschoten pijl vormt de tegenstelling tussen Apollo en diens mededinger Dionysus, een oud thema, hier echter nieuw bewerkt. Want al zijn wij er wel min of meer op voorbereid dat Diomos, de fanatieke Apollovereerder, bij zijn weerkeer in Delfi de tijden veranderd zal vinden en de gehate Dionysus als aanbeden evenknie van de Lichtgod, - wij hebben toch allerminst verwacht dat hij, na in een vlaag van woede beide nieuwe, voor de tempel opgestelde godenbeelden te hebben verminkt en dientengevolge wederom gekerkerd te zijn, in het eigen bloed een verering voor Dionysus gewaar zal worden. Deze gespletenheid en meer nog haar zelfontdekking reeds bij de veelszins ruwe en onbeschaafde mens dier oude tijden te hebben aangewezen is een prestatie van de eerste orde.

Vestdijks primaire betekenis is niet het scheppen van mensen. Vooral vermocht hij in De verminkte Apollo de klip niet te omzeilen van zijn hoofdpersoon geen werkelijk centraal levende figuur te maken, een gemis dat men vaak voelt bij de ‘helden’ der allergrootste auteurs. Diomos, ernstig en kuis (behalve ééns, maar dan uit noodzaak) blijft schimmig. Aletes, vrolijk en zorgeloos, bedoeld als tegenstelling, wordt ook weinig duidelijk. Geslaagd is de tekening van de tyran Kleisthenes van Sikyon, een grof en oppervlakkig koninkje, maar zonder veel kwaad, en - wéér als pendant - Periandros, staatsman, denker, wreedaard. Men volge woord voor woord het puntige en originele gesprek tussen de laatse en de Egyptenaar Apriës, men beleve daaraan een hoge intellectuele lust. Ook de vrouwen als bijfiguren verdienen aandacht: Leotion, Diomos' vrouw en niet minder de eerste profetes van het Delfische Orakel, Aristagora. Zij bezitten dat moederlijke dat bij Vestdijk altijd zo slaagt, - dat ook Trix uit De koperen tuin en de moeder uit Ierse nachten eigen is.

De majesteit van het Griekse bergland in de winter ligt gelijk een beklemming, een Alp op ons. Bijzonder indrukwekkend is de opgang uit de benedenstad van Korinthe naar de tempel, juist door de soberheid van een paar regels. De wegen lopen er omhoog langs muren welke de reiziger dwingen steeds de enkele steile rots met het heiligdom op de top te zien, en murw maken, een soort third degree, avant la lettre van nazisme en Italinisme. De luchtige kant van het esprit komt niet vaak tot uiting, maar

[p. 206]

zo ja, dan goed, bijvoorbeeld bij zekere geneesheer uit het ‘schip Argo’ die sterft in een lachbui, maar de volgende dag blijkt herleefd, want ‘in een droom had hij zichzelf behandeld’.

De roman, in zijn geheel overzien, doet ons aan als de Parnassus waarop Vestdijk herhaaldelijk vanuit Delfi een blik gunt; hij is steil, ijzig, machtig; hij is Vestdijks Parnassus, bekeken met het hoge, onaandoenlijke, haast onverschillige Apollinische oog; men komt te kort aan Dionysische (Bacchinische) vreugde, warmte, vervoering.

Er is even sprake van Thales, de antiekste der Griekse wijsgeren, hij die een zonsverduistering heet te hebben voorspeld, wat ook hier wordt aangestipt. De overlevering wil nog dat van hem de spreuk afkomstig zou zijn op het Delfische orakel: ken u zelf. Ken u zelf: het wachtwoord van de Griekse, van alle filosofie. Onze tijd schijnt de spreuk te willen vervangen door: volg uw meester. Niet aldus deze nieuwe Vestdijk. De schrijver moge zijn eigen reikwijdte soms nog niet volkomen kennen, hij moge - in ander werk - wel eens hebben gesteund op en ontleend aan derden, De verminkte Apollo toont hem in elk geval als een die zich verre hield van welke meesters ook en daardoor het eigen meesterschap bekrachtigde.

20 december 1952