Kritisch proza

[p. 190]

Roman van Emants, Inwijding, verdient nieuwe uitgave

Marcellus Emants, Inwijding

Dat de belangstelling zich in de eerste plaats richt op de letterkunde van de eigen tijd en dan nog in het bijzonder op wat daaruit ‘nieuw’ moet heten is normaal, is gezond. Dat men - d.w.z. niet de litteratuurhistoricus, maar het lezende publiek - toch het voorbije niet vergeet, bewijzen de herdrukken van Camera Obscura, Ferdinand Huyck en Max Havelaar. De schrijver van kronieken als deze kan echter wellicht nuttig werk doen door het herontdekken voor de lezer van wat in het vergeetboek raakte zonder zulks te verdienen, maar hij mag zich niet het monopolie toekennen van een dergelijke nuttige bezigheid, de mogelijkheid beseffende dat anderen hem zijn voor geweest of zullen volgen, en vooral beseffende dat zodanig werk per slot zelf te veel levenskracht bezit om te berusten in een voortijdige begrafenis.

Ik heb al gewezen op de belangrijkheid van de prozaïst Henri Hartog, van de dichter Albert Besnard; thans roep ik de belangstelling in voor een bepaald werk van Marcellus Emants die, 75 jaar oud, in 1923 overleed.

Emants is zeker geen onbekende als Hartog. Geen bloemlezing zal hem overslaan. Maar behalve in Domheidsmacht, dat nog een enkele maal wordt gespeeld, en in de roman Een nagelaten bekentenis uit 1894, die met een inleiding door Van Vriesland in 1951 een derde druk beleefde, - behalve hierin, leeft zijn werk toch weinig meer onder ons.

En dit is zeker te betreuren wat zijn grote, in 1901 uitgekomen roman Inwijding betreft, een roman waarover hij blijkens zijn voorwoord ruim drie jaar geschreven heeft. Ik laat nu verder daar dat er enige jaren geleden van dit boek in z.g. beperkte oplage een luxe editie moet zijn verschenen, want zulke curiosa zijn voor bibliofielen; het gros der lezers krijgt ze nimmer onder de ogen, ook niet via leesbibliotheken.

Inwijding verdient een nieuwe uitgave nog meer dan Een nagelaten bekentenis. De voor ons nog altijd excentrieke - en m.i. lelijke - spelling van Kollewijn hindert, ondanks de verdediging daarvan in het voorwoord, wel even, en blijft ook hinderen, vooral waar het de schrijfwijze van vreemde woorden betreft: diereksie, krietiezeren. Maar het is onbelangrijk. En ik zie geen principieel bezwaar gebruik te maken van de thans gangbare spelling. De omvang van het werk kan stellig niet afschrikken, nu wij, wel verre van terug te deinzen voor ‘het’ lijvige boek, dit eerder met vreugde schijnen binnen te halen, een verschijnsel dat in onze gejaagde tijd slechts

[p. 191]

oppervlakkig aandoet als ongerijmdheid, en dat veeleer wijst op de behoefte van de huidige mens aan een rust en een bezinning die juist het breed uitgesponnen verhaal hem belooft.

Inwijding nu is qua inhoud een werk van in zijn eigen tijd matige durf: het verhaal van de jonge advocaat Theodoor, uit gegoede en voorname stand, die een volksmeisje, Tonia, onderhoudt. Toentertijd noemde men zulk een meisje filologisch weinig verdedigbaar maintenée; tegenwoordig spreekt men van vriendin. Intussen is, naar ik meen, het weinig verdedigbaar instituut sterk achteruit gegaan, zonder dat de wereld er veel bij gewonnen schijnt te hebben. De litteratuur heeft er zeker niet bij gewonnen. Men moet hierbij overigens niet vergeten dat terwijl de ‘openhartigheid’ van thans vaak met bravour en bluf is vermengd, daarvan geen sprake was bij Emants, die Inwijding niet schreef om te tonen wat hij omtrent de eeuwwisseling durfde, maar alleen omdat hij aan ons land een kunstwerk wilde schenken conform de beginselen van het naturalisme.

Wie het begrip naturalisme verbindt met gewaagdheid - een verbinding die overigens niet in het minst steunt op enig program - komt ontgoocheld thuis na de lezing van deze roman. Men mag zelfs zeggen dat de onwettige verhouding met een buitengewone ingetogenheid is getekend. Daaraan ontleent het boek een voor ons, mensen van 50 jaar later, merkwaardig cachet. Dat echter bepaalt nog niet de kunstwaarde. Inwijding is nog indrukwekkender dan Een nagelaten bekentenis en behoudt ondanks de aanzienlijker lengte voortdurend onze aandacht, mits... wij ons tot de lezing zetten met een aandacht die het nerveuze heden volkomen uitschakelt.

En als wij de twee delen hebben beëindigd en het geheel nog eens hebben overzien, worden wij allereerst getroffen door de perfecte bouw die de schrijver stempelt tot een van onze zeer weinige werkelijke romanschrijvers. Het is een genot na te gaan hoe dit boek als het ware in étages op elkaar ligt en met hoeveel zorg voor evenwicht de scènes tussen Theodoor en Tonia worden onderbroken door scènes uit Theodoors huiselijk leven, uit dat van zijn beide zusters, één getrouwd, één verloofd, en hoe daarin weer passen de bezoeken van Theodoors oom, baron Huizingen.

Onze bewondering neemt echter nog toe wanneer wij ontwaren hoe de op zichzelf middelmatige personen elk voor ons tot een eigen leven gekomen zijn, scherp gezien en niet zonder een stille humor vastgelegd, gelijk bij Theodoors moeder die bij alle welbespraaktheid op een wonderlijke manier haar zinnen vaak niet afmaakt. Van de liefde voor het ‘vak’, die aan Emants eigen was, kan men ook genieten in andere trekjes, als de verwaande leerredenen van prof. Huizingen met zijn stereoptype zelfinterrupties.

Maar het grote meesterwerk leverde de schrijver in de beide hoofdpersonen, Theodoor en Tonia. Tonia is daarvan het dankbaarst, en terwijl ik hierboven schreef van ‘middelmatige’ personen, moet ik voor haar een uitzondering maken. De neiging van de schrijver tot het tekenen van patho-

[p. 192]

logische gestalten - doch altijd voornaam, op een afstand bezien, en zonder onsmakelijk gewroet - vond hier bevrediging in de weergave van een vrouw lijdend aan de splijting door enerzijds een volkomen en zuivere liefde voor haar minnaar, anderzijds een monsterachtige jaloezie. Zowel de tonelen van tederheid als van woede-uitbarstingen (de laatste vooral aan de zijde van Theodoor) zijn onnavolgbaar weergegeven. Als een kroon die Emants aan deze Tonia opdrukt is Theodoors late, te late erkenning dat de jaloezie toch niet geheel ongegrond was. En daarnaast de figuur van Theodoor zelf, minder dankbaar, maar niet minder geslaagd en daardoor nog groter kunstwerk, de ambitieuze, weinig karaktervaste en desondanks niet karakterloze jonge man, die door de omgang met en de dood van het meisje ietwat verbetert, maar niet wordt gelouterd tot een maatschappelijk verbeterd wezen, en wiens eigenlijke winst, wiens ‘inwijding’ bestaat uit een juistere schatting van het eigen ik.

De liefde voor het vak blijkt ook daaruit dat men niet over iets schrijft dat men niet beheerst. Voor de jurist zal het derhalve een uitzonderlijke verrassing zijn te ervaren hoe waarheidsgetrouw Emants verslag heeft gegeven - en een boeiend verslag bovendien - van Theodoors eerste civiele pleidooi en van de repartie van zijn meer ervaren tegenpleiter. De bejaarde pleitbezorger herkent daarin iets van zijn eigen verleden.

16 augustus 1952