Kritisch proza

[p. 187]

Van Deyssel en zijn school. Vergeten trits prozaïsten

Nu de dood van Lodewijk van Deyssel al weer enige tijd achter ons ligt - hij werd door andere hand dan de mijne in dit blad op waardige wijze herdacht - schijnt er nog wel aanleiding voor een korte beschouwing in deze kroniek, over hem en zijn navolgers.

Het begrip Tachtigers is, hoewel wij allen weten wat daaronder te verstaan, toch moeilijk precies te omlijnen, naardien het zo heterogene figuren omvat. Men moet de groep niet vereenzelvigen met de eerste redactie van De Nieuwe Gids, en er ook een figuur onder brengen als Couperus. Er was toen inderdaad sprake van een stroming die, langzaam op gang gekomen, geruime tijd de kopstukken der letterkunde heeft beheerst, met gelukkig behoud van ieders persoonlijkheid gaande van een bezadigde expressie (Van Eeden) tot een uitbundige (Gorter).

De betekenis van Van Deyssel ligt op tweeërlei gebied: zijn eigen oeuvre, en de invloed daarvan op navolgers.

Wat zijn eigen oeuvre betreft moet men weer onderscheid maken tussen het creatieve en het kritische. Het valt niet te ontkennen dat zijn stem in beide opzichten aan kracht heeft ingeboet en het veroverend vermogen goeddeels is verdwenen. In zijn enige roman, Een liefde, wordt de talentrijke psychologische ontleding af en toe te zeer verdronken onder lyrisch geweld. Zijn kroniek van jongensleven op een internaat, dat andere omvangrijke boek, De kleine republiek, gaat al te zeer op in beschrijvingskunst. Beide werken bevatten veel interessants, doch wij zien het meer als curiosum dan als kunst van een zekere algemene gelding. In versterkte mate geldt dit voor zijn kortere creaties, Menschen en bergen, en Apokalyps. Geheel een navolger van de Gorter der eerste Verzen is Van Deyssel geworden in de expressionistisch getinte stukjes ‘October’ en ‘Sneeuw’, maar hij mist juist de dichterlijke bezieling welke hem in Gorters Verzen zozeer aantrok, blijkens zijn hooggestemde lofrede.

In kwaliteit van criticus was hij voor zijn tijd uniek; echter sleepte de emotie hem te vaak mee. De kwalificatie van een auteur als ‘piezewieterige kakkerlak’ is amusant (behalve voor de betrokkene), doch daarom nog geen argument. Zijn kanonnades zien wij nu veelal aan als verspilling van munitie. Men treft desondanks in zijn kritische opstellen verstrooid uitnemende, briljant verwoorde gedachten aan. Het overrompelend karakter ontbreekt ook voor ons nog niet aan zijn beschouwingen over ‘De dood van het naturalisme’.

Het merkwaardigste in de figuur van Van Deyssel lijkt mij echter wel dit dat hij, ofschoon over het geheel genomen de minst sterke onder de

[p. 188]

broederen dezer Beweging, het duidelijkst school heeft gemaakt. Om mij te bepalen tot de kern noem ik Van Groeningen, Hartog, en Van der Vijgh, een drietal dat, veel belovend (vermits het jong stierf), in het eigenlijke talent van vertellen de Meester niettemin reeds overtrof. Dit drietal moet ook daarom worden vermeld omdat het vrijwel vergeten is, al werd, naar ik meen, Martha de Bruin niet lang geleden in een reeks herdrukken opgenomen. Men zal echter b.v. deze namen vergeefs zoeken in het toch zo degelijke Panorama der Nederlandse letteren, door J. Haantjes en W.A.P. Smit (en waarschijnlijk ook in andere dergelijke overzichten), en in de nieuwe tweedelige Winkler Prins, alhoewel daarin overigens onze nieuwere letterkunde, hoe beknopt ook, zorgvuldig wordt gepresenteerd (De Grote W.P. is mij niet bekend).

Wat deze drie ons hebben nagelaten is non multa sed multum: niet veel naar omvang, wel veel naar gehalte. Van Groeningen gaf het eerste deel van wat hij had bedoeld als een cyclische roman: het reeds genoemde Martha de Bruin (te vervolgen met Henri de Graaf), in het licht en een kleine bundel novellen en schetsen, tekenend genaamd Een nest menschen, - van Hartog werd al het werk na zijn dood in één band samengebracht met de verzameltitel Sjofelen - van Van der Vijgh is er slechts een klein bundeltje bekend, Werkers. Voor Sjofelen schreef Van Deyssel zelf een korte inleiding; er blijkt uit dat Hartog in persoonlijke aanraking met hem heeft gestaan. Dit is mij van de twee anderen niet bekend.

Het werk van deze trits prozaïsten loont nog altijd de moeite van kennisnemen. De lezer zal, vooral bij Van Groeningen en Hartog, passages aantreffen die wij niet meer kunnen waarderen, door holheid en gezochtheid, door het aaneenrijgen van zinsdelen met verbindingstekens door woordkunst in haar slechtste vorm. Juist dan wanneer zij het duidelijkst Van Deysseliaan zijn worden zij meteen slap en onbelangrijk. In weerwil daarvan moeten wij blijven bedenken dat zij volgelingen van Van Deyssel waren en wilden zijn. Hartog heeft dit onomwonden uitgesproken. Men kan zich hun kunst niet zonder de zijne denken.

Neven datgene wat blijkt sterk te dateren vindt de lezer ook veel dat in onze tijd nog kan boeien. Dit laatste onderscheidt zich van dat van de Meester door een anders gerichte belangstelling. De kleine republiek speelt in Van Deyssels kinderjaren, Een liefde in de sfeer van zijn volwassenheid. Hij behandelt in beide de gezeten burgerij. Zijn leerlingen zoeken hun stof onder de massa van het werkvolk van het platteland en de stad, de zwoegers, de schamelen, de bedeelden, de stoffelijk misdeelden. Van Deyssel, die toch als essayïst en recensent zo geestig kon zijn, ontbrak het in zijn creatieve werk nagenoeg geheel aan humor, en in dit opzicht staat Van der Vijgh met hem op één lijn, al getuigt zijn arbeid van dieper ernst. De beide anderen kruiden de hunne echter vaak met flitsen van een originele, droge spiritualiteit. Men vergewisse zich waarvan in o.m. de laatste schets uit Een nest menschen. Hartog, hier reeds vroeger besproken, is daarin nog sterker.

[p. 189]

Hij heeft ook de grootste aandacht getoond voor 't eigenaardige en vaak zo kernachtige vocabularium van ‘het volk’. Hij baande daarmee als het ware de weg voor Brusse met zijn Boefje. Maar hij bleef onopgemerkt. In Boefje voelt men altijd nog iets van de curiositeitenzoeker, de reporter, - de schepper van Sjofelen blijkt verzamelaar uit liefde. Hij was van het drietal ook de belangrijkste, en aan hem komt derhalve 'n herdruk nog eerder toe dan aan Van Groeningen.

Koel genoteerd staan naast hun werk de creaties van Van Deyssel. De cultus van de schoonheid bracht nu eenmaal een ‘hoog standpunt’ mee. In het werk van deze vroeg gestorven leerlingen, stoelend op Van Deyssels expressiewijze, vindt men echter een geheel nieuw element in de materie: genegenheid voor de bezitlozen, een uitgangspunt dat hen tot baanbrekers maakte van de sociaal getinte letterkunde onzer socialistische auteurs.

En al is dit alles nu in feite historie geworden, zo geeft juist de bedwongen warmte in de ondertoon aan hun oeuvre een waarde, m.i. duurzamer dan van de Meester mag worden voorspeld.

19 juli 1952