Kritisch proza

[p. 182]

Achterberg in het Frans

G. Achterberg, Mascotte; Oude cryptogamen
Ad den Besten, Verleden tijd
Gerard Diels, Na de bevrijding

Van Gerrit Achterbergs bundel Mascotte krijgt men aanvankelijk de indruk dat de beeldspraak van de titel rechtstreeks doelt op het poppetje dat de rol moet vervullen van beschermengel bij autotochten, want de eerste sonnetten bevatten indrukken van een tocht door Frankrijk. Vanaf het vers ‘Plexus solaris’ (zonnevlecht) duiken echter telkens weer de oude visioenen op die de verloren vrouw als centrale gedachte hebben, zijn wij dus terecht bij de oude Achterberg, en stellen ons voor dat deze vrouw de eigenlijke mascotte is. Toch niet geheel de oude Achterberg. Hij is duidelijker geworden, wat meer gemeenzaam met de taal, en daarnaast meer academisch van maat en rijm. In ‘Nevelheim’, een sonnet, weet hij tot driemaal toe een rijm te vinden op het woord mens, een van de plagen der rijmende dichtkunst, gelijk ook het woord hemel of het woord kinderen. Het is voorts opvallend dat deze zo oorspronkelijke auteur thans soms even herinnert aan Dèr Mouw, b.v. in de aanvang van het prachtige ‘Chrysoliet’, waarin de steensoorten tot leven worden gewekt:

Bergwandbewoners met rotskiezelogen,
gezet in het porfier van hun gezicht.

Een eigenaardige humor komt versluierd tot uiting in het slotvers, de ‘Ballade van de winkelbediende’; de weemoed klinkt luchtig op in het rap geschreven ‘Velodroom’. De deze schrijver kenmerkende belangstelling voor de nieuwe ontdekkingen en vindingen der technische wetenschappen treffen we in het sonnet ‘Plastic’, hier een doorzichtige stof waarachter de geliefde als het ware gesteriliseerd ligt uitgestald:

Ik kan u bijna lezen
onder het hoorn van deze dag.

Bijzonder geestig werd het sprookje van ‘Sneeuwwitje’ weergegeven, met de eindstrofe:

[p. 183]

 

Op vuurpantoffels danst voor straf,

 

de boze koningin naar 't graf.

In Mascotte verloor Achterberg niets van zijn oude en zo sterk persoonlijke bekoring. Men kan eerder zeggen dat hij er die van een zekere lichtvoetigheid heeft bijgekregen.

Ik moet nog van twee andere verschijningen van Achterberg melding maken. Bij dezelfde uitgeefster zijn zeven vroegere bundeltjes van zijn hand samengevoegd tot een nieuwe met de titel Oude cryptogamen. Onder deze zeven bevindt zich ook de plaquette Stof. Het is alweer verscheidene jaren geleden dat ik daaraan in dit blad een beschouwing wijdde. Ofschoon er een en ander in voorkomt dat mij woordklank leek en meer niet, behelsde zij toch ook veel waarin Achterberg zich in zijn volle grootheid ontplooide. Deze bundel is in Franse vertaling als Matière thans verschenen bij La Licorne te Montpellier. Dat vanuit daarginds aandacht wordt gevraagd voor wat tot het beste Nederlandse dichterschap van de tegenwoordige tijd moet worden gerekend is uitermate verheugend, en kan een stap blijken met vèrstrekkende gevolgen. Achterberg is niet iemand die, oorspronkelijk of vertaald, ooit populair zal worden; hij kan echter wel de stoot geven tot meer belangstelling voor onze letterkunde in haar geheel; met hem hebben wij als het ware ons visitekaartje aan de tijdgenoten daarginds gepresenteerd. De mogelijkheid daarvan danken wij naast de dichter, naast zijn toegewijde vertalers H. Breuker, F.J. Temple en F. Cariés, naast Stols als uitgever van het origineel, en naast La Licorne, ook aan de culturele attaché bij onze Parijse ambassade, de heer R. de Roos.

Toegewijde vertalers, stellig, doch welk een moeilijke taak! Laat ik ten bewijze daarvan en tevens om mijn bespreking van Achterberg te beëindigen weergeven: ‘Brons’ en ‘Bronze’.

Sombere sparren, wij zijn gedood.
Uw kerkhof is over ons.
Langzaam worden wij brons
en beelden, reuzengroot.
Tombe van wind en bos.

Sapin d'ombre, mort violente.
Vos nécropoles nous surplombent.
Doucement, bronze et statue
et colosses devenus,
tempète et forêt, notre tombe.

[p. 184]

De o-klank van het oorspronkelijk, een soort klokkenklank, komt in de vertaling tot haar recht. De grootse eenvoud van de laatste regel ging echter verloren in het minder soepele der Franse syntaxis.

De bundel Verleden tijd door Ad den Besten heeft een duidelijk godsdienstige inslag. Het slotvers verklaart de titel in de enigszins ingewikkelde voordracht ener eenvoudige gedachte: het verleden met zijn menselijke dwalingen en misslagen wordt, in Christus tot ‘een doorleden, een vervulde tijd’.

Over het algemeen echter is deze poëzie het tegendeel van ingewikkeld. Bij een meestal strenge zelfbeperking wat vorm, ritme en rijm aangaat, met name ook in de vele sonnetten, laat zij zich gemakkelijk lezen. Men zou de titel Verleden tijd ook toepasselijk kunnen achten op deze wijze van zich uitdrukken die zonder schools te zijn eerbied toont voor de oude regels van het handwerk, en vooral geen nieuwe wegen zoekt. Een genre behoeft niet verouderd te wezen krachtens het enkele feit dat het oud is, en het werk van Den Besten is een bewijs voor die stelling.

De moederlijke linde draagt haar gouden
spangen van zonlicht in het bladerhaar
en schikt met een vertederd hoofdgebaar
het vogelvolk dat zich haar toevertrouwde

als woelige gedachten bij elkaar...

Deze beschroomde en beschroomd voorgedragen beeldspraak is wel allerminst van onze brutale tijd. Laat zij echter na indruk te maken? Stellig niet. Den Besten staat ons toe adem te scheppen in zijn soms lichte, dan weer zwaarmoedige, en doorgaans bekoorlijke sfeer. Niet alleen de Utrechtenaren zullen in de suite ‘Lof van Utrecht’ veel te prijzen vinden. Al is Utrecht de stad van zijn hart, en de Domtoren het hart van zijn stad (in ‘Koninginnedag’), - lokaal chauvinisme bleef aan het werk van deze dichter vreemd. Bijzonder fraai, en diep bekeken, leek mij ‘Duiven achter de Dom’. En hoe uitstekend werd de vergankelijkheid van het aardse gesymboliseerd, als bij een wandeling onder het geboomte van Rhijnauwen in de herfst des levens de tekens worden hervonden, voor jaren verliefd gesneden in de schors:

Maar men vindt enkel, dat wie zó beminden
tot zelfs hun naam toe zijn uiteengegaan,
en 't hart verminkt, wat hoger in de linde.

Terwille van meer juiste zinsbouw leze men voor ‘zelfs’ ‘in’.

Men herkent de Gerard Diels van Het doornen zeel niet alleen onmiddellijk in die van Na de bevrijding, maar beide boeken vertonen ook een sterke overeenkomstigheid van opzet. Immers, zowel hier als ginds eerst een afdeling,

[p. 185]

gewijd aan de bezetting en dan losse verzen als sluitstuk. De eerste afdeling van de nieuwe bundel draagt de titel ‘Missa antiqua et nova’ en ontstond in opdracht van het Ministerie van O., K. en W. Iedere kunstenaar is kritisch, maar de kritiek van kunstenaarszijde uit de laatste tijd op dit Departement leek mij veelal eenzijdig en onredelijk afbrekend. Om tot een juister oordeel te geraken dient men de toestand van vóór 1940 te vergelijken met die van thans. Zo mogen wij ons verheugen over de officiële opdracht aan Diels. Maar evenmin als superieure kunst altijd een opdracht behoeft, evenmin is opdracht een waarborg voor superioriteit. Het ongeluk - in zekere zin - heeft gewild dat Diels in 1946 debuteerde met een aantal aangrijpende verzen, want zijn nieuwe werk bereikt de hoogte van toenmaals niet. Met name de ‘Missa’ schiet daarin te kort. En wat meer is, ook op zichzelf bechouwd is zij eer zwak dan sterk. Het gedurfde beeld maakte te dikwijls plaats voor het geforceerde, de standvastige gloed voor het strovuur der retoriek. De hele ‘Intrede’ liet mij - ik kan het niet anders zeggen - gematigd onverschillig. Verderop vindt men dan weer prachtige strofen, zoals in het volgende ‘Hooglied’:

De toefen kloskant van je haren
schudden de geuren van lavendelbloemen
langs 't prille Pinkstren van je hals
over de pompelmoezen van je borsten.

Hoe groots had ‘Dies irae’ kunnen klinken indien de Diels van 1946 dit had geschreven! Het doet thans aan als een surrealisme precies over de grens der echtheid. Vol stemming vangt ‘De profundis’ aan; maar het verloopt helaas na luttele regels. In ‘Uitvaart ter crematie’ ook weer een prachtig begin (vanaf regel drie), waarin de gang door Westerveld onovertrefbaar werd getekend:

Schouders van hen die nog tevoor niet wisten
van 't klimmen langs de serpentinewegen
droegen een zon van bloemen
duinopwaarts naar de koepel der verbranding.

Maar het vers blijft niet stijgen, noch zelfs maar op gelijke hoogte.

In de ‘Verspreide verzen’ valt meer te loven. Ik haal tot slot de middelste strofe aan uit ‘Verzen ter gedachtenis ii’, een gedicht waarin de ontstoken stadslantarens, het visioen oproepen van de schimmen der tijdens de bezetting omgekomenen:

Brons, van de tuinen naar de viaducten,
kruipen de slangen, kronklen en verdwijnen,
en over hen de drommen van gebukten
naar het verjungled wiegelied der treinen.

[p. 186]

Oorspronkelijk, machtig, stoutmoedig en van blijvende indruk is zulk een verwoording. Te zelden slechts wordt de lezer met iets dergelijks geconfronteerd. Zou Diels, eertijds geklommen tot de hoogte van ‘Praeco’ (de asfaltspreider), brenger ook van een sublieme offerande aan de bedevaartplaats van het Weteringplantsoen der hoofdstad, - zou hij het op den duur met mij eens kunnen zijn dat deze bundel toch een neergang beduidt? Dan bedenke hij ook dat op een eerste kunstwerk van hoog gehalte in de regel een inzinking volgt, en zulks derhalve niemand behoeft te ontmoedigen.

5 juli 1952