Kritisch proza

[p. 176]

Een magnifiek dierenepos. Een wordend talent

Ernest Claes, Floere, het fluwijn
Hugo Claus, De Metsiers

In zijn artikel ‘De schoonheid in de Nederlandse letteren’ - deel ii van de ensie, 1947, - schrijft Anton van Duinkerken: ‘Vlaanderen is blijkbaar meer dan N. Nederland het vaderland van geboren vertellers’. Voor de juistheid dezer uitspraak stond de schrijver overvloedig bewijsmateriaal ter beschikking. Maar dat de traditie zich tot op de huidige dag is blijven handhaven toont het nieuwe boekje van Ernest Claes, uit 1950, aan: Floere, het fluwijn.

Claes heeft, in elk geval vóór de oorlog, tot de hier te lande meest gelezen Vlamingen behoord. Zelf heb ik echter nimmer kennis genomen van iets van zijn hand. En zo stond ik tegenover dit boekje onvoorbereid, - gelijk ik wel zeggen mag, omdat 'n reputatie geen indruk op mij maakt. Het boekje is met veel smaak uitgegeven, en geïllustreerd door Elisabeth Ivanowskij (Pools, Russisch of schuilnaam?) op een wijze die elke schrijver zou doen watertanden. De hoogste lof die ik de tekenares kan toezwaaien is dat haar werk bijna overal gelijkwaardig is aan de tekst. Want dit is een magnifiek verhaal, de schepping van een auteur in de volle kracht van zijn kunnen. Dit dierenepos, hoevele en hoe uitnemende wij er in allerlei talen reeds mogen hebben gelezen, boeit van het begin tot eind, en ontroert tevens. Hoe grote namen uit het verleden voor ons oprijzen - Jack London met White Fang, Kipling met The Jungle Book en talrijke anderen - Ernest Claes sluit zich aan bij de rij dezer groten.

Het is de geschiedenis, eerst van Wele, moeder van Floere, dan van haar nest jongen, dan van het laatst overgebleven jong, Floere zelf. Fluwijn is een hier te lande in onbruik geraakt woord; wij spreken van steenmarters, en bedoelen een groep van kleine, uiterst bloeddorstige pelsdieren, waartoe ook de fret behoort. Maar de grote kunst van Claes is dat hij behalve de getrouwe tekening van de wreedheid ons tevens de keerzijde schildert, de opofferende liefde van de moeder voor het nest, de zorg waarmee zij de jongen africht, ja, dat hij ons doet meeleven met de angsten waaraan het bestaan van deze kleine bedreigers onderhevig is, bedreigd als zij op hun beurt zich aanhoudend voelen door sterkeren, vooral door die aartsvijand: de mens. Uit dit verhaal spreekt vooreerst een gedegen kennis van het karakter dezer martersoort, onder meer blijkend uit de beschrijving van een slachting in het kippenhok als gevolg van de bloedroes waaraan de

[p. 177]

steenmarter soms onderhevig is en die hem dan een groot veelvoud van wat hij voor zijn onderhoud behoeft, doet ombrengen.

Maar er blijkt, dunkt mij, ook een zorgvuldige persoonlijke observatie uit, en dan de observatie met van de weetgierige geleerde, maar van de liefhebbende kunstenaar. Zo leven wij mee met de ontijdige dood van Wele, in de kaken van de val, en van Floere (haar laatste jong, met het fluwelen velletje, Floere, fluweel, velours), in de kaken van de jachthond. Om deze centrale figuren groepeert zich nog ander dierenleven, met evenveel waakzaamheid en genegenheid bekeken, - van Leper, de haas, van Schorre, de waterrat. En dit alles staat dan nog in een lijst van heerlijke natuurbeschrijving.-

Houdt Claes zich aan de typisch Vlaamse taal, met haar rijkdom van sappige woorden, Hugo Claus gaat in de De Metsiers een gans andere weg. Het opmerkelijkste in de min of meer filmische, korte roman van deze schrijver, eerst 19 jaar oud, vond ik een vrijwel volkomen aanpassing aan wat men ‘algemeen beschaafd’ noemt, wat hij zover doorvoert dat zelfs het ruwe, vrijgevochten boerengezin van De Metsiers en wie daarmee in aanraking komt, algemeen beschaafd Nederlands spreekt. Dit nu doet vreemd aan. Blijkbaar steunt het op het beginsel los te komen van elk Vlaams dialect, en als zodanig sluit het zich aan bij de belangrijke taalbeweging die wij daar thans meemaken. Maar juist waar de schrijver zijn personen sprekend opvoert, schiet hij in overtuigingskracht te kort door een overmaat aan toepassing van dat beginsel.

De bouw is eveneens merkwaardig. Een aantal personen vertelt om beurten een gedeelte van het verhaal, altijd kort gehouden en daardoor herinnerend aan de snelle opvolgingen op het witte doek. Maar het komt mij alweer voor als een bezwaar - en ernstiger nog dan het eerder genoemde -, dat deze personen vertellen in dezelfde stijl, symptoom van eenzelfde graad van ontwikkeling.

Misschien zal Claus tegenwerpen dat ook dit opzettelijk werd bedoeld, omdat hier niet sprake is van het eigenlijke vertellen aan een ander (tenzij aan de lezer zelf), noch van een inwendige monoloog, maar van iets wat tussen deze beide vormen van mededeling inligt. Maar dan schaadt het onmiskenbaar dat de brokstukken waarin de achterlijke jonge Bennie aan het woord is (als ik mij zo mag uitdrukken), zich in diepte of ondiepte van opmerking en weergave nauwelijks onderscheiden van die, bijgedragen door de boerin, haar minnaar Mon, haar dochter Anna, en zo meer, - en dat hetzelfde geldt voor deze laatsten onderling. Voorts heb ik gemeend toch wel enige poging van de schrijver te bespeuren om wat meer afwisseling te brengen, - maar daarin is hij dan te kort geschoten. Men dient hierbij intussen wel te bedenken dat Claus zich een uiterst moeilijke opgave heeft gesteld: hij moest zich inleven in de gedachtenwereld van een aantal afzonderlijke figuren. Hij is niet geslaagd in een telkens weer persoonlijke toon, en, wat nog bedenkelijker is, ook niet in een telkens weer

[p. 178]

persoonlijke verwerking van indrukken. Waarnaar hij kennelijk getracht heeft, daarvan blijft de verwezenlijking slechts voorbehouden aan de grootste talenten, en dan nog eerst in hun rijpheid.

Toch is dit verhaal ook qua inhoud merkwaardig. Het bevat pakkende passages. Het is een gruwelijke geschiedenis, nuchter naar de voordracht, maar met bedwongen warmte, volstrekt geen produkt van intellectualisme, integendeel: fel, direct, soms bepaald met gloed. En de Vlaming, die nauwer verbonden is gebleven met de aarde dan de Nederlander, duikt telkens op. Wij lezen dat dit boek in België is aangemerkt als ‘gewaagd van inhoud’ en als ‘ophefmakend’, dat het ‘misschien zelfs ontstellend (is) dat dit boek werd geschreven door een jongen van 19 jaar’. Verbazingwekkend lijkt het mij wel, ontstellend niet. Claus staat namelijk op een verre afstand van zijn onderwerp, niet te ver evenwel om het kunstenaarschap te verliezen. Hij herinnert ietwat aan Van het Reve in diens debuut De avonden, maar behalve dat hij jonger is heeft hij bij alle nuchterheid toch onstuimiger bloed. Hij houdt het in toom, dat is zeker, maar hij blijft Vlaming.

De Metsiers werd bekroond met de Leo J. Krijn-prijs voor 1950. Dit is een hulde aan de schrijver, doch evenzeer aan hen die de kroon uitreikten. Want tot dit laatste behoorde moed. Nochtans is de beslissing gerechtvaardigd; immers, al heeft Claus in zijn worsteling met de stof niet overwonnen, al vallen er van het standpunt der kunstwaarde ernstige bedenkingen te maken, meer intussen de vorm dan de inhoud betreffende, dit neemt niet weg, dat hier een wordend talent zonder concessie en ook - wat nog loffelijker is - zonder gekunsteldheid zich heeft uitgesproken. Claus moet rijpen, maar hij kan het. Voor de gevaren van een te snelle rijping, en vooral van een zich te snel rijp achten moge hij bij deze in gemoede zijn gewaarschuwd.

16 februari 1952