Kritisch proza

[p. 172]

Het nieuwste dichterschap. invloed van Lodeizen

Guillaume van der Graft, Landarbeid
Paul Rodenko, Gedichten
Hans Andreus, Muziek voor kijkdieren
Remco Campert, Vogels vliegen toch

Naast de dichters van de levende oude generatie - Nijhoff, Bloem, Keuls, A. Holst e.a. - die bij alle persoonlijkheid er gezamenlijk naar streven in elk vers een duidelijk begrip te leggen, naast de dichters, jonger van jaren en optreden, voor wie de zin in een vers niet meer het eerste doel is, maar die door de verrassende belichting er zware slagschaduwen van doen uitgaan, waardoor wij leerden zien op de grenzen van werkelijk en onwerkelijk - gelijk Voeten en Vroman, kortom, de surrealisten - hebben nòg jongere een ‘school der poëzie’ gesticht, welke men de nuchtere belijdenis van het onwezenlijke zou kunnen noemen. Deze school heeft het poëtische woord niet meer nodig om dichters - inderdaad dichters - te vormen. Integendeel, zij toont door het gebruik van een huiselijk vocabularium onmiskenbaar aan dat wij, om haar lessen te vatten, allereerst de ratio als ballast achter moeten laten. Ook is hier een wezenlijk bestanddeel het afzweren der normale interpunctie, wat de nuchterheid completeert met iets zwevends en ijls.

De serie De Windroos, waaruit ik laatstelijk vier deeltjes ontving (Guillaume van der Graft, Landarbeid; Paul Rodenko, Gedichten; Hans Andreus, Muziek voor kijkdieren; Remco Campert, Vogels vliegen toch) heeft mij behalve in het eerste boekje de waarheid van het bovenstaande bewezen, en wel door een vermoeden te bevestigen dat ik al eens vroeger heb geuit. Er is namelijk thans duidelijk aan de dag gekomen dat de jonggestorven H. Lodeizen met zijn eerder besproken bundel Het innerlijk behang een voorman van het laatste drietal is geweest, en ik houd mij verzekerd dat in latere decenniën zijn werkje van even grote betekenis zal blijken als Mei, Cheops, Brahman, en Penthesileia. Hiermede wordt dan uiteraard gedoeld op de betekenis als richtsnoer, op de waarde in het historisch verloop onzer poëzie, eerder dan op de kunstwaarde. Toch moet ook de laatste groot zijn, want slechts een figuur van formaat kan volgelingen maken. Dit is Lodeizen dan ook werkelijk.

Over Van der Graft, even oud of jong als Rodenko, maar behorend tot de middengeneratie, heb ik al meermalen geschreven. Bij mijn weten streefde hij zijn eersteling In exilio nog niet terzijde. Zijn bundel Landarbeid, ontstaan

[p. 173]

ingevolge regeringsopdracht (heuglijk verschijnsel!) toont vrij wat zwaks, met name in het grote openingsvers ‘Amsterdam’, waarvan ik tot mijn leedwezen geen enkel kwatrijn kon bewonderen. Dan volgt als tegenstelling de schets van kleiner en saaier leven op het platteland. Hier treedt de echte Van der Graft herhaaldelijk aan de dag, zo met deze beginregels van ‘Retour’:

Nadat de trein verder getrokken is
snuffelt zijn stoom nog even als een snuit
over de stenen van het plein. Hij fluit.

of dit uit ‘Veeteelt’:

het spinnewiel van 't oude stamverbond
waar niemand meer goed garen bij kan spinnen,

of dit uit ‘Diaspora’:

Ik hang mijn leven aan de grote klok

Vooral het verrassend en geestig toepassen van een gemeenzame zegswijze, gelijk in de laatste twee voorbeelden, is een eigenaardigheid die deze dichter kenmerkt.

De even dertigjarige Rodenko blijkt van Lodeizen wel een volgeling, maar geen volgeling pur sang. Behalve door zelfstandiger ontwikkeling onderscheidt hij zich voorts van Andreus en Campert ook door groter rijkdom aan talent. De voorman weerklinkt nog volop in:

De winkels van je ogen staan
leeg en verlaten

minder reeds hier:

Stil staart de smalle reigerblik
van 't licht

en is niet meer waarneembaar in het prachtige beeld:

Tegen een bronzen hek van baders
schurkt zich de zee als een loom rund.

Immers, dit is voor Lodeizen te veel monument. En in het algemeen luidt Rodenko's toon wat zwaarder, zich verdiepend ook naarmate de bundel vordert, om met ‘Zomeravondval en intocht der kinderen’ te besluiten op

[p. 174]

een wijze die speels is in Vromans trant.

Er is een zinloosheid waarin men gelooft. Aan de zinloosheid in gewone ‘zin’ gelooft geen zinrijk mens, en soms nadert Rodenko dicht, al te dicht het gevaar voor ongeloofwaardig zinloos te worden gehouden, als b.v. in de regels 5 tot 8 op blz. 33. Over het algemeen zakt het peil iets bij verder lezen, ik zou zeggen meer naarmate hij van de voorman losser raakt. Toch is het grote ‘De dichter’ nog een indrukwekkend vers, ongeveer een toppunt. En ook met de extravagantie, die niet nuchter is en rustig maar gedurfd en roekeloos, kan hij diepe indruk maken, zo onder meer met deze regels uit het late, sterk geladen ‘Constellatie’:

pistoolschoten springen als hazen
in een cirkel van locomotieven

In Campert en Andreus vindt Lodeizens werk een wezenlijke voortzetting. Campert is van beiden de zwakste broeder, hoewel met gering verschil. Een zorgvuldige belichting van de vele facetten die de bundel van Lodeizen vertoont, moet in deze rubriek achterwege blijven. Laat ik slechts opmerken dat de volgelingen zich op hun meester ook geïnspireerd hebben in hetgeen men niet droogkomiek - dat klinkt te vulgair - maar wel droogkomisch mag noemen. Andreus, geboren in 1926, toont zich, als gezegd, hier Lodeizens talentrijkste leerling. Uit zijn ‘Liedjes voor vrouwen geloof ik’ (men denke in deze originele titel een komma achter vrouwen) zingt hij:

Nacht nu. De maan en het water
praten wat met elkander.

Tot de zeer goede verzen reken ik ‘Regenlied’, ‘De stad’ (echter even geforceerd, met herinneringen aan Rimbaud), de eentonige, gelaten en muzikale klacht van het slotvers ‘Liefde en dood’, alsmede ‘Bloesemtak’, over ‘het meisje met tranen uit de bazaar’. Allerbekoorlijkst is ‘Klein bedanken aan het water’, de lofprijzing van niets dan een koele dronk, waarvan ik de laatste twee strofen aanhaal:

Luister naar de lange slokken
onbekommerd luiden klokken
rijker zijn wij dan de rijken
dit is niet te vergelijken.

Misschien met een vrouw die buiten
ons ons toch wil binnensluiten
maar dat staat hier niet wat staat er
klein bedanken aan het water.

[p. 175]

Campert is de Benjamin, drie jaar jonger dan Andreus. Hij opent vol belofte in ‘Credo’.

ik geloof in een rivier
die stroomt van zee naar de bergen
ik vraag van poëzie niet meer
dan die rivier in kaart te brengen

Ziedaar het programma van een ongerijmdheid die er zijn mag, die klinkt als een klok. Campert blijkt echter het minst vrij van wat men wel prietpraat noemt, gelijk bij het grote ‘Een neger uit Mozambique’. Hij erkent Lodeizen als zijn voorbeeld in het naar deze genoemde gedicht dat, verdienstelijk, toch bij de jonge meester op diens best moest achterblijven. De tegenstelling tussen ‘Modern vliegfeest’ (waarin de oude modernist Van Ostayen wordt genoemd) en het daarop volgende ‘Vertraging’ is aardig uitgewerkt, doch meer niet. Fraai tegenover elkaar staan evenwel de donkere dreuning in ‘Dichter’ en de lichte juichtoon van ‘Een gouden man met zilv'ren handen’. De bundel vindt zijn hoogtepunt in ‘Een rose wolk’, met de sublieme regel: 24 libellen telt het uur. Al wat dan nog volgt valt ten zeerste af.

Een kleine slotbeschouwing. Meer nog dan Van der Graft reeds gevestigd, moet onze aandacht zich bepalen op de andere drie, echte modernen, die de toekomst in hun handen hebben. Zij zinspelen nu en dan op de oorlog en de bezetting, en stellig behoren zij tot de ontgoochelden. Zij blijken echter ontgoocheld met mate, zij beleven ontgoocheling en verrukking (die allerminst ontbreekt) grotendeels innerlijk en lopen er voor ons, omstanders, met een achteloze gratie overheen. Bij wie dit werk aanslaat, hij vindt er veel charmants in. De dichters uit de school-Lodeizen (Rodenko het minst, Andreus meer, en bepaaldelijk Campert) moeten er zich nochtans voor hoeden niet te ontaarden in een ‘manier’. De uiterste eenvoud van hun verwoording doet ons dadelijk Kunst van Kitsch onderscheiden. Het is een genre dat alleen in de perfectie aanvaardbaar is, en niet wanneer het de indruk maakt van een soort aftelversjes, tenzij natuurlijk, gelijk Rodenko deed in ‘Het beeld’, op het aftelversje welbewust wordt gezinspeeld. Maar is het genre perfect, dan geniet men er ook zonder voorbehoud van.

De uitgave van de serie De Windroos is een beschavingsdaad van de grootste betekenis voor onze letterkunde. Goed gezien lijkt mij voorts de vermelding van de geboortejaren dezer jeugdige dichters.

2 februari 1952