Kritisch proza

[p. 169]

Een auteur die geen denker was, doch wel een peinzer

Arthur van Schendel, Een zindelijke wereld

Niet Forever Van Schendel. Dat zou ik niet kunnen verantwoorden. Aangevangen in 1896 is hij vooral in zijn latere jaren meer en meer vervreemd van wat zijn tijd van de kunst eist.

Il faut juger les écrits d'après leur date, - dit gezegde wijst op een wisselwerking tussen menselijke schepping en menselijke omstandigheden. In de 19de eeuw bouwde men anders dan men in de 20ste bouwt. Van Schendel bleef vijftig jaar lang voortbouwen in dezelfde trant met dezelfde materialen.

Nu Een zindelijke wereld ons wordt aangekondigd als het laatste werk uit de erfenis van deze auteur en er voor mij waarschijnlijk geen aanleiding bestaat op hem terug te komen, behalve misschien als figuur van vergelijking, is er reden na te gaan of zijn oeuvre toekomstmogelijkheden biedt. En zulks te meer, vermits de uitgever zich voorstelt het overige werk geleidelijk te herdrukken in een vorm aan de onderhavige adequaat. Mijn prognose moet in dit opzicht ongunstig luiden. Ik betwijfel sterk of de lezende jeugd van thans en die van de toekomst bevrediging bij Van Schendel zal vinden. Indien al niet onze tijd, die in de eerste plaats ook van de kunst botten, spieren en vooral merg eist, afwijzend behoeft te staan tegenover de wereld van de droom, dan vraagt hij toch bovenal naar de beklemmende droom; vandaar ook de enorme belangstelling voor fantasieën over de naaste toekomst. En indien daarnaast als tegenwicht ook een vraag mag worden verwacht naar een heel anders geaarde droom, dàn naar de bevrijdende, de sublieme droom. En juist van die laatste droom voelt men hier min of meer pijnlijk het gemis. Daarom lijkt een uitgave van de volledige werken mij een hachelijke zaak, waarmede natuurlijk allerminst gezegd is dat een veel later geslacht zich niet tot Van Schendel, althans tot dat wat ook thans als zijn beste vruchten geldt, aangetrokken zou kunnen voelen. Mijn waarschijnlijkheidsrekening betreft enkel de naaste toekomst.

Een zindelijke wereld wordt ons ook nog voorgesteld als een laatste boodschap van de schrijver aan zijn vaderland. Voorop moet dan staan dat dit olografisch kunstenaarstestament - overigens niet als zodanig door Van Schendel gekarakteriseerd - beter, veel beter is geschreven dan Voorbijgaande schaduwen. Krachtens een procédé dat hij eerder heeft toegepast, laat hij een aantal personen om de ronde tafel stuk voor stuk aan elkander vertellen wat hun tijdens de bezetting het meest heeft getroffen. Dat niet

[p. 170]

alleen de stijl waarin, maar zelfs de toon waarop de onderscheiden leden van dit gezelschap aan hun ervaringen uiting geven nauwelijks afwisseling biedt, is reeds technisch bedenkelijk en bewijst eens te meer dat Van Schendel met de gestyleerde dialoog niet goed raad wist. Daarbij sluit zich nog iets anders aan. Dat Van Schendel hetgeen hier te lande toenmaals plaats greep, niet uit ondervinding kende, is minder onschuldig dan het ‘Woord vooraf’ van de uitgever poogt voor te stellen. Wijzer dan deze deed dan ook de auteur zelf, te weten door het boek terug te nemen. Vernietiging van het manuscript ware m.i. nog juister geweest. Immers, de onervaren lezer krijgt verkeerde indrukken. Een voorbeeld op blz. 51: ‘Dat de nieuwe strevers minder opgevoed waren dan de reeds gesitueerde, de gezeten burgerij, dat ze plat praatten, was al een reden om ze belachelijk te maken.’ Deze kwalificatie geschiedt met volledige miskenning van het feit dat er aanhangers van het nazisme, en niet eens zo weinige, gevonden werden tot in de hoogste maatschappelijke kringen. De stelling, even eerder, dat voor deze ‘kleine burgerstand’ als enkele drijfveer naijver op de ‘gezellige theestoof’ der anderen gold, gaat voorbij aan het zuiver idealisme (zij het hopeloos verkeerd geplaatst naar westers-democratische, d.w.z. naar mijn begrippen) van veel aanhangers der toen nieuwe leer.

Mijn hoofdbezwaar betreft nochtans de onbelangrijkheid, saaiheid, grauwheid van de inhoud, die er op wijst dat de epicus uitgeschreven raakte. En niemand kan dat verbazen van een in 1874 geborene, die daarenboven in Italië zwaar geleden heeft onder het harde lot van zijn vaderland. Een enkele vertelling is wat levendiger en in staat te boeien, maar haalt het gehele boek niet omhoog. Een zindelijke wereld onderscheidt zich van Voorbijgaande schaduwen door hier en daar een aardig trekje, zoals de beschrijving van een oud Haarlems huis, van een paar natuurtafereeltjes. Dan hebben we opeens de oude, dat is de altijd weer jonge Van Schendel voor ons. Even maar, - te kort, veel te kort.-

Voltaire heeft in een beschouwing nopens Corneille dit opgemerkt: On ne juge d'un grand homme que par ses chefs-d'oeuvre, et non par ses fautes. Dit mag men ten volle billijken voor Corneille zelf, die naast minderwaardig maakwerk zeven of acht toneelstukken schreef van exceptionele, onvergankelijke grootheid. Maar Van Schendel was geen belletrist van zulk een formaat, en zelfs de schatting van Ter Braak dat Van Schendel de grootste prozaïst van zijn tijd in Nederland was (omstreeks 1936 gedaan!) is óverschatting.

Toch mag niemand blind zijn voor het feit dat Van Schendel een aantal boeken in het licht heeft gegeven welke, indien al geen boodschap aan het vaderland, in hun eigenaardig genre de volkomenheid dicht naderen. Ze stammen uit zijn middenperiode. En dit feit brengt bij mijn afscheid van Van Schendel ook de plicht met zich mee tot het uitspreken van waardering, indien de gelegenheid daartoe openstaat. Welnu, deze gelegenheid

[p. 171]

biedt zich eigener beweging aan door de verschijning (bij dezelfde uitgever) van Herdenkingen, ingeleid met een sober woord door 's-Gravesande. Herdenkingen bevat volgens het kaft al datgene wat Van Schendel van zijn eigen leven op directe of indirecte wijze heeft medegedeeld. Omtrent de Verzamelde gedichten, uit 1944, en aan het slot opgenomen, wil ik niet meer zeggen [dan] dat zij deels zeer zwak zijn, deels, en daarnaast, met name in de stukken van enige omvang, ‘Amsterdam’ en ‘Mast’ (het latere Mille Colonnes) getiteld, wel gezellig aandoen als beeld van het laatste kwart der 19e eeuw, maar stellig niet op de hoogte staan van wat Jan Prins dichtte over het Rotterdam uit zijn jeugd. Van Schendel, hoe dichterlijk prozaïst vaak, was geen dichter. Belangrijk en iets nieuws in dit oeuvre is het korte essay ‘Dromen’. Van allerfijnste geestigheid getuigt het nog kortere opstel ‘De Grammar School’. Men zou willen dat Van Schendel deze facet van zijn talent véél vaker had vertoond; misschien ware zijn werk alleen daarmee reeds voor de toekomst gered. De twee genoemde opstellen betreffen rechtstreeks persoonlijke ervaringen. Bedekt heten zij aanwezig in het openingsverhaal Fratilamur (eerste druk 1928). Wat Fratilamur betekent is mij onbekend. Ciceroniaans Latijn is het zeker niet. Misschien Italiaans? Misschien eigen vinding? Misschien geen begrip, maar iets dat associaties wekt aan een begrip, mogelijk van broederschap? Hoe het zij, de schrijver stelt ons, mij tenminste, voor een raadsel. Hij doet het met een achteloze beminnelijkheid.

Ieder kunstenaar legt in zijn werk zichzelf, dat weten wij. Het betekent echter niet dat hij er ook de feitelijke historie van zijn eigen leven in behoeft weer te geven. Van Schendel deed het ongetwijfeld min of meer in Fratilamur. Op blz. 32 tekent zijn ik-persoon aan: ‘Op een dag dat ik niets te doen had schreef ik een verhaal (...). De woorden hadden nauwelijks betekenis voor het verstand, slechts maat en klank hadden een bekoring voor mij.’ Daarin reikte Van Schendel ons een sleutel tot zijn werk. Hij is geen dichter, wel een dichterlijk prozaïst. Hij is geen denker, wel een peinzer. Zijn werk verdraagt geen diep doorgraven, maar dat is ook stellig wat hij niet beoogt. Zijn geest droomt met open ogen en zwerft weg van zijn werktafel. Met iets van een slaapwandelaar, grillig maar sierlijk, aarzelend en toch met een stellige adeldom in houding, gaat hij door het Rijk der Letteren. Hij is zwaarmoedig, niet zwartgallig. Hij vraagt niet om begrepen te worden, hij begrijpt zichzelf nauwelijks, maar hij is een onnavolgbare charmeur; dat weet hij, en het is hem voldoende. Aldus herkent men Van Schendel weer op zijn best in dit Fratilamur uit zijn middenperiode, in de confrontaties met het tweede ik, dat onder allerlei gedaanten opdoemt, maar steeds die van een zwerver, vergeefs uitnodigend tot vagebondage over de wereld. Vooral het eerste onderhoud met deze zwerver is van een uitmuntende, men mag zeggen vlekkeloze schoonheid.

19 januari 1952