Kritisch proza

[p. 166]

Criticus en rechter

Mijn eerste kroniek van het jaar 1950 bevatte ‘kritische opmerkingen over kritiek’. Ik schreef toen o.m.: ‘Zeer terecht gaan er de laatste tijd stemmen op de kritiek aan banden te leggen van bekwaamheid, voorzichtigheid en onpartijdigheid’. Mij troffen in de letterkundige kritiekbeoefening al te vaak uitlatingen, in strijd met opgemelde beginselen, waarbij ik bepaaldelijk het oog had op de kritiek in dag- en weekbladen.

Dat het verschijnsel ook op de vakbeoordeling van andere uitingen van kunst betrekking heeft werd het vorige jaar in een bij ons zeldzame vorm geïllustreerd door een opmerking van de heer Mr. Reinink, secretaris-generaal van het ministerie van O.K. en W., bij een officiële gebeurtenis, dus in kwaliteit. De heer Reinink staafde zijn toen geuit bezwaar door als voorbeeld het geval aan te halen van een beroemd muziekbeoefenaar die weigerde voor het vervolg in ons land op te treden wegens de onheuse vonnissen door een deel onzer pers, in tegenstelling tot die in de omringende landen, over zijn prestaties gestreken. Het feit dat de spreker onze critici aanried zich te matigen stemt tot nadenken. De aandacht voorts die zijn uitlating trok en het belang der zaak zelf die aan de orde werd gesteld mogen een aanvulling van wat ik twee jaar geleden schreef billijken.

De eis van bekwaamheid, voorzichtigheid en onpartijdigheid van de criticus is dezelfde die voor de beroepsrechter geldt. Opdat de rechter aan deze vereisten zo goed mogelijk voldoet heeft de wet waarborgen geschapen: bekwaamheid vloeit voort uit academische studie en uit het feit dat de rechter niet jong wordt benoemd: hij ontvangt altijd voorafgaande scholing op een departement, aan een griffie, en zo meer. Voorzichtigheid en onpartijdigheid liggen besloten in zijn beroepseed, die de woorden nauwgezetheid en onzijdigheid bezigt. Het is al lang geleden dat ik (ergens elders) een parallel trok tussen rechter en criticus. Zij ligt ook wel voor de hand. Ik wees er toen op dat een veroordeling tot 50 cent slechts kan worden uitgesproken krachtens een van waarborgen omringde rechtspraak, maar dat een willekeurig sujet, zonder enige toetsing op de genoemde eigenschappen, een kunstenaar onredelijk kan schaden. Wij zijn nog steeds niet verder.

Het hoofdbezwaar dat tegen een criticus kon worden ingebracht is - uiteraard - het blijk geven van partijdigheid. Dit kan dan nog twee vormen aannemen: het onverdiend ophemelen, en het onverdiend verguizen. Het laatste is het meest verwerpelijk, want hier komt boos opzet aan de dag. Desondanks is het verre van zeldzaam.

Sommige critici zien in het te hunner beschikking staan van de kolom-

[p. 167]

men allereerst een kans om verzuurdheid en nijdigheid te spuien. Is dit op zichzelf reeds misbruik van positie, veelal tast de aangevallene bovendien in het duister nopens de reden voor een vijandige toon. Hij heeft de criticus nooit een strobreed in de weg gelegd: hij kent hem niet eens. Dat hier het beruchte ressentiment achter steekt van wie zichzelf voor het niet geslaagd of niet algemeen gewaardeerd houdt, ligt voor de hand. Nu komt jaloezie overal voor. Maar outsiders kunnen zich eenvoudig geen voorstelling maken van de mate van verziekt en vergiftigd zijn der atmosfeer die scheppende, reproducerende en kritische kunst omhult. (Want ook de criticus is kunstenaar op zijn terrein). Een goed lezer zal gezonde van zieke kritiek kunnen onderscheiden, onder voorbehoud dat de ziekte is ‘uitgebroken’. Meestal echter is de criticus genoeg simulant om als gezond te paraderen voor de goegemeente die niet over het oog van de dokter beschikt. Daarbij komt dat de goegemeente niet altijd afkeurig staat tegenover het gebruik van unfaire strijdmethoden in de kunstwereld, en ze dus zijdelings in de hand werkt.

Wil men een voorbeeld van een kritiek, geschreven vanuit een onjuiste houding? Ze betreft mijzelf. Ik ga naar schatting twintig jaar terug, toen er van de hand van Dirk Coster een oordeel verscheen over mijn boek Bint in, als ik het wèl heb, De Stem. Coster gaf aan zijn recensie de titel: ‘Bint of de kroning der schoften’. Dit nu mag niet, omdat het boosheid verraadt, grote boosheid zelfs. Ook indien het boek volkomen mislukt is (ik wil daarvan uitgaan teneinde geen misverstand te wekken) ook dàn is dit boze oordeel ‘uit den boze’. Men moet geen vonnis vellen eer de boosheid is weggetrokken. Per slot bereikt de criticus bovendien niet wat hij beoogt. Zulke ontboezemingen komen neer op zijn eigen hoofd; zij wijzen op machteloosheid; het verstandige slachtoffer voelt en is geen slachtoffer.

Valt een kritiek ongunstig uit, dan kan een auteur er nog van leren, zeker, meer zelfs in de regel dan van een gunstig oordeel. Maar de objectiviteit sta voorop. Het is geen holle frase, die waarmee de vonnissen der rechterlijke macht aanvangen: In naam der Koningin. Mocht er dan boven die van de recensent staan: In naam der Muzen. Wij waren al een stap gevorderd!

Een vraag die ik nog even wil behandelen is deze of een criticus een eens verkondigd oordeel mag wijzigen. Het antwoord is, dunkt mij, eenvoudig bevestigend. Verandering van opvatting is de natuurlijkste taak in 'n mensenleven, en François Premier was enkel maar misogyn in de tot slagzin geworden woorden: Souvent femme varie... en wat er op volgt. Ik wil dus ook niet beweren altijd consequent te zijn geweest of te zullen zijn. Dat men wat men schrijft op dat ogenblik ook werkelijk te goeder trouw meent is voldoende en tevens noodzakelijk. De beste criticus is altijd nog de ‘tijd’. Maar daar kan men niet op wachten. Zo komt de beroepscriticus de leemte aanvullen. Hij moge een gids met feiten wezen, - hij oordele, zoals de wet

[p. 168]

van de rechter eist, zonder aanzien des persoons. En merkt hij later een bepaalde fout te hebben begaan, hij geve dat ruiterlijk toe. De overgrote zeldzaamheid van dat toegeven bewijst hoe moeilijk het is, hoe - in doorsnee - ‘klein’ zijn inborst, hoe kritiek de ‘kritische temperatuur’, èn het temperament van de criticus, alom en ook in het lieve vaderland, zijn.

5 januari 1952