Kritisch proza

[p. 159]

Drie spelen van M. Nijhoff

M. Nijhoff, Het heilige hout

In een vroegere kroniek heb ik Top Naeff een zondagskind van onze letterkunde genoemd. Dit sloeg, bij stilzwijgende restrictie, op het proza. Als pendant, maar dan voor de poëzie, kan men naast haar Nijhoff stellen. Deze groepering heeft iets pikants voor wie zich, uit een tamelijk ver verleden, een beschouwing herinnert van Nijhoff, getiteld ‘Betje Ammers en Top Deken’, welker inhoud, in geestigheid adequaat aan het opschrift, echter onbillijk was tegenover Top Naeff, niet alleen wegens de vergelijking van moeilijk vergelijkbare grootheden maar vooral omdat de schrijver deze uitmuntende romancière, op zichzelf genomen, te laag waardeerde. Dit laat ik intussen verder daar. In elk geval plaats ik de twee portretten hier naast elkander, doch slechts voor een ogenblik, in het licht - als het ware - van een gelukkige letterkundige levensloop. De kenschets zondagskind wil natuurlijk overigens niet zeggen dat de schepping spelenderwijs uit het kunstenaarsbrein te voorschijn komt. Van Nijhoff is het algemeen bekend, dat zijn creatie moeilijk ontstaat en hem zelden of nooit ten volle bevrediging schenkt, dit laatste in tegenstelling tot zijn lezers.

De poëzie leidt hier te lande meer tot schoolvorming dan het proza, om de eenvoudige reden van hoger gehalte, dus van meer aantrekkelijkheid, meer invloed, meer macht. Het geluk van Nijhoff is geweest dat hij, naast snelle erkenning van zijn betekenis reeds bij zijn debuut, ook een leider is geworden. Ik geloof zelfs dat onder de belangrijke dichters in ons land van deze eeuw niemand meer school heeft gemaakt dan hij. Dat de omvang hieraan weinig toedoet bewijst de kleinheid van zijn oeuvre, bestaande uit slechts enkele verzenbundels, afgescheiden van een reeks puntige kritieken, een voortreffelijke aanzet tot een roman die in het toen nog ongeschonden Walcheren speelde, en vertalingen. Gemeten langs de boekenplank blijft het opvallen door zijn bescheidenheid.

Thans is bij Daamen een serie van drie christelijke spelen uitgekomen onder de verzamelnaam Het heilige hout, opgedragen aan de nagedachtenis van Nijhoffs moeder die blijkens het voorwoord hem uit nagelaten personalia de stof aan de hand deed. Ze zijn: een Kerstspel, een Paasspel, een Pinksterspel. Het eerste en tweede verschenen reeds vroeger in tijdschriften, van het derde werden slechts fragmenten gedrukt. Omgewerkt is ook dit thans volledig aanwezig. Aldus 's schrijvers inleiding.

Nijhoff, bij mijn weten nimmer gezwollen of gekunsteld, heeft zich van

[p. 160]

lieverlede nog vereenvoudigd. Hij is, met Bloem, het levende voorbeeld van de kracht gelegen in het simpele woord. Zijn taal vond zo onmiddellijk weerklank dat sommige zinsneden - b.v. over de woorden die zich hebben losgezongen van hun betekenissen - reeds bezig zijn gemeengoed te worden, en mogelijk als zodanig eenmaal Gorters ‘nieuw geluid’ zullen evenaren. Maar anders dan bij Bloem, wiens gedachte niet minder dan zijn woord eenvoudig is (zonder dat zij, laat ik mij haasten er bij te voegen, aan indrukwekkendheid te kort komt), is het eenvoudige woord van Nijhoff vaak de vertolking ener ingewikkelde idee, gelijk in Het uur U. Intussen treft de lezer van deze drie spelen een opperste eenvoud aan, zowel in woorden als in denkbeelden. Hiermede bedoel ik geenszins, dat men kan nalaten die stukken zeer precies en geconcentreerd te lezen, maar dat men, aldus lezende, ook zonder weifeling de strekking vat.

Bij zo fenomenaal rake taal moet de geringste zwakheid zichtbaar worden, hoorbaar, voelbaar. In het Kerstspel ‘De ster van Bethlehem’ vindt men een dialoog van twee vrouwen. De eerste, een kraamvrouw, heeft steeds de bijbelse Eva in haar spoor. De tweede, wijzend op Eva, vraagt aan de eerste: ‘Hoe kwam je aan haar?’ Het antwoord luidt: ‘Vraag liever, hoe kom 'k van haar af’. Er is geen enkel bezwaar tegen om in een religieus verhaal eens een grapje te plaatsen; de bijbelse spelen uit de Middeleeuwen geven er ons voorbeelden van. Het bezwaar hier is, dat het grapje oud is en dáárdoor detoneert. In het Pinksterspel ‘Des Heilands tuin’, waarmede de streek bedoeld wordt in welke Christus rondging eer hij Jeruzalem binnentrok, toont het dubbelrijm de hachelijkheid van zijn toepassing al te duidelijk uit dit fragment:

... ‘voor het mysterie aanvangt waarin ik mij een leek voel. Judas Jacobi wees kerkbanken, ik de preekstoel’..., in een overigens prachtige scène tussen de elf apostelen, met Matthias als twaalfde vermeerderd. Dit zijn minuscule inktspatjes, maar juist, en helaas, op wit satijn. Misschien ben ik nu op mijn beurt onbillijk, omdat ik de volmaaktheid verlang. Laat de dichter daartegenover dan mogen bedenken dat zo nietige onvolmaaktheden slechts opvallen bij zo hoog peil. Wil men hiertegen een der vele uitmuntende reien? Men late nu eens niet de gedachte aan Vondel opkomen, maar denke uitsluitend aan Nijhoff zelf. Ik kies de rei van twee rouwengelen uit het Paasspel ‘De dag des Heren’, dat zich voltrekt aan Christus' graf:

O wereld, wat is u gebleven?
Uw licht heeft zich in 't graf begeven;
uw weg, uw waarheid en uw leven
verdwenen als een droom verdwijnt;
uw herder stierf; uw wijnstok kwijnt;
uw deur hebt gij vernield; gij schijnt
de dieven bij uw schat te vragen;
gij hebt de moordenaar ontslagen,
uw opstanding aan 't kruis geslagen.

[p. 161]

Nijhoff heeft de bijbelse feiten, Geboorte, Opstanding, Uitstorting, omrankt met eigen fantasie, de door hem gekozen thema's waardig, en tevens spelen geschreven van dramatisch effect, boeiend zonder aan wijding te kort te komen. De tegenstellingen, zo noodzakelijk voor handeling, vooral op het toneel, werden prachtig gevonden en opgelost: Bethlehem en het paleis van Herodes - de joodse bezoekers van het Graf en de Romeinen daar op wacht -, de verzamelde apostelen en de vier heidense sibyllen.

Het is moeilijk een keus te maken. Het tweede spel verzwakt iets tegen het slot. Van het derde verklaart de dichter dat het hem het meest hoofdbrekens heeft gekost; met dat al is het het kunstigst in de dialoog èn door de samenvlechting van apostelen en sibyllen; ook in de buitengewone vondst van de vier sibyllenboeken, die, na de uitstorting van de Heilige Geest plotseling onbeschreven blijkend, alsdan tevens gereed liggen om de optekening der vier Evangeliën te ontvangen. Misschien is dit spel van de trits het dankbaarst. Maar het blijft moeilijk te kiezen. En per slot is dat ook onnodig. Elk spel zal bij uitvoering op de dag waarvoor het werd geschreven ontroeren door het onderwerp, de daaraan toegevoegde verbeelding, het levende en toch statige in de handeling, de schone taal. Ik stel mij voor dat het optimum aan indruk bereikt zal worden door spelers zonder opmaak, ook wegens het nu en dan aan- en afschrijden tussen de toeschouwer.

Nijhoffs werk verdient jaarlijks onder ons weer te keren, gelijk de Gijsbrecht of de Matthäus-Passion; ja, wij zullen armer zijn indien wij deze plicht verwaarlozen.

23 juni 1951