Kritisch proza

[p. 156]

Uitgaven welke tot erkentelijkheid nopen

Dèr Mouw, Ter Braak, Verzamelde werken
Van Oudshoorn, Doolhof der zinnen

Eigenlijk behoorde boven dit opstel ‘G.A. van Oorschot’ te staan. En zulks niet alleen omdat hij uitgever is van wat ik hier bespreken of liever aanstippen zal, maar omdat de aard van zijn uitgaven hem maakt tot een verschijning die heel het ontwikkeld Nederland dankbaar zijn moet voor zijn bijdragen tot onze cultuur. Daar hebben wij de verzamelde werken van Dèr Mouw en van Ter Braak, twee doden, en een omnibus (maar dit woord klinkt hier haast vulgair) van Van Oudshoorn, de nog levende. En reeds staat er een volledige uitgave van Multatuli op stapel, de eerste kritische. Over het eerste drietal schreef ik al vroeger in deze kolommen en ik beoog met mijn voortzetting enkel à la page te blijven van de voortzetting der uitgaven zelf.

Dèr Mouw is nu bijna compleet. Van de zes delen ontbreekt nog slechts deel 3 dat zijn ‘Nagelaten verzen’ zal bevatten, en ander werk dat voor het eerst wordt uitgegeven, benevens een studie over de wijsgeer door Prof. Pos en meer bijdragen van beoordelaars. Aan de thans verschenen drie delen wijsgerige studies mag ik slechts even raken, want ik bezit niet de geringste filosofische scholing en ben nooit verder gekomen dan ‘wel eens nadenken’, lezen over wijsgeren en hun stelsels, en een zeldzame blik werpen in het werk van sommigen. Kortom, ik verkeer in de positie van, dunkt me, het gros der Nederlanders.

Ik heb dus de filosofische opstellen van Dèr Mouw niet bestudeerd; slechts deel 4, bevattende zijn studie over het absoluut idealisme, was mij reeds (min of meer) bekend. De dichter verraadt zich hier evenzeer als dat het geval is met Nietzsche. Zijn stijl is helder en levendig, zijn toon, vooral tegen Bolland als adept van Hegel, agressief. Deze studie grondig lezen moet een genot zijn voor wie over tijd beschikt. Ouderen zullen zich herinneren dat Bolland werd aangevallen door Schaepman in het opstel Bolland en Petrus dat, hoe geestig ook van titel, toch geen grondige weerlegging bevatte. Het kon ook niet, want Schaepman, eminent redenaar voor volk en parlement, was qua geschoold denker voor Bolland geen portuur. Bij Dèr Mouw voelt echter ook de leek wel degelijk de gelijkwaardigheid van de tegenstander. Verder meen ik nog voor aanvangers de opstellen in deel 6 over ‘Wijsgeerige stelsels’ te mogen releveren, een reeks historische beschouwingen van de westerse filosofie, aanvangend met de oudste der

[p. 157]

Griekse filosofen, Thales, bij velen vooral bekend om de voorspelling van een zonsverduistering. Men vindt dit naar ik meen ook bij Fénelon; Dèr Mouw houdt het voor een legende. De reeks breekt helaas af bij de volgelingen van Pythagoras.

Ik persoonlijk ben nu nog hoogst benieuwd naar het laatste deel, nummer 3. Intussen past op deze plaats een woord van grote erkentelijkheid aan de bezorger (editor zegt de Engelse taal): Victor van Vriesland.

Met Ter Braak zijn wij niet alleen op literair en wijsgerig, maar ook op theoretisch politiek terrein. Van hem verschenen sinds mijn vorige bespreking drie delen, en het werk is thans op twee na volledig. Grote studies, één in het Duits, en een verzameling korte, meest letterkundige kronieken vormen de inhoud van deel 1. In het dan volgende zijn de twee romans, een toneelstuk, filmbeschouwingen, en het essay ‘Démasqué der schoonheid’ (dit voorzien van een inleiding door Du Perron) ondergebracht. Deel 6 eindelijk bevat het vervolg van zijn wekelijkse, in hoofdzaak letterkundige dagbladkronieken. Het heeft weinig zin aan mijn vroegere beschouwing veel toe te voegen. De meningen over Ter Braak staan nog geenszins vast, niet in de betekenis van twijfel aan talent, want dat dit enorm moet heten is onweersprekelijk, wèl aan de waarde van dit talent voor onze beschaving. Personen van groot gezag zien in Ter Braak meermalen bovenal de ‘grand démolisseur’, en hun ethiek eist: opbouwen. De waarheid ligt dunkt mij simpelweg in het midden; wij hebben ook afbrekers nodig ter ontwikkeling van de opbouw.

Doch, daarvan afgescheiden, zulk een visie op Ter Braak is eenzijdig. Het is onjuist hem te beschouwen als apologeet van het intellectualisme. Daarvoor is hardheid nodig tot in de kern. Ter Braak echter droeg alleen een zelfgesmeed pantser, dat bovendien soms door de gemoedsmens werd afgelegd. Zeker was zijn oordeel over kunstwaarde lang niet altijd feilloos, en daardoor leest men 't vaak meer met belangstelling dan instemming, gelijk het geval is met Busken Huet. Zoals men de laatste zal blijven lezen alleen om zijn heerlijke stijl, zo zal men om dezelfde reden blijven doen met Ter Braak. Maar, ook dit wederom afgesplitst, - het weke gemoed van deze felle bestormer der reuzige afgodsbeelden blijkt overduidelijk uit zijn bewondering voor Van Schendel, en de mateloosheid daarvan is een bewijs te meer. Hoe kan iemand - en dan op de manier van Ter Braak - aangetrokken worden tot het oververfijnde, het overgevoelige, pasteltintige, beminnelijke en zachtzinnige van Van Schendels beste scheppingen zonder daarmee te corresponderen? Volgens Ter Braak zou ik verklaard hebben dat Van Oudshoorn mij enigszins had beïnvloed. Het beste geheugen is niet tegen vergissing bestand, en Ter Braak vergiste zich. Ik mag die kwestie hier wel even rechtzetten. Ter gelegenheid van een enquête onder letterkundigen omtrent over- en onderwaardering gaf ik - gelukkig lang geleden - te kennen dat ik als onderschat aanmerkte: Augusta de Wit, Van

[p. 158]

Oudshoorn en mezelf. Meer niet, maar reeds teveel, want deze uitlating gaf blijk van ongepaste zelfingenomenheid. Erger is intussen de vergissing van Ter Braak in wat hij dan doet volgen: dat niet ik, maar wel Van Oudshoorn is blijven steken in de beschrijving van het weerzinwekkende.

Onder de titel Doolhof der zinnen werd het beste uit het oeuvre van laatstgenoemd schrijver, die de leeftijd der zeer sterken thans dicht nadert, uitgegeven: Willem Mertens, Tobias, en drie novellen. Ik wees er reeds vroeger op dat wij het stadium van kortzichtige veroordeling nu eindelijk te boven zijn. Indien de eerste twee boeken enige tendentie bevatten - en ik meen dat ze dat doen - is het een waarschuwing aan de jeugd die, voorzover rijp genoeg om door Van Oudshoorns gedrongen en machtige wijze van zeggen te worden gegrepen, de noodlottige gevolgen van een bandeloos leven voor ogen krijgt. De toon in de gesprekken is voor mijn gevoel bij Louteringen - op enkele plekken slechts - iets te grof, en dan een detonatie in het geheel. Maar niemand mag dit hoogst ernstige werk een bijbedoeling van zwoelheid aanwrijven - iets waaromtrent ik nopens sommige jongeren niet geheel overtuigd ben. Het zijn bijwijlen apocalypsen der verschrikking, ontstaan vóór de uitvinding van het Salvarsan, en desondanks een waarschuwing voor alle tijden, maar bovenal werken van kunst, en dat in de eerste plaats.

Het is daarnaast met een buitengewone vreugde dat wij hier nu ook Tobias en de dood herdrukt vinden, voor mij Van Oudshoorns belangrijkste bijdrage tot de ontwikkelingsgang onzer letteren, die het - elders veel misbruikte - woord meesterwerk ten volle verdient. Onnavolgbaar werd hier een op kennelijke verbittering berustend sarcasme geobjectiveerd in een tegenover het vroegere zware proza lichte voordracht, telkens doorschoten van puntige opmerkingen die toch de lezer nimmer het gevoel geven van een te lang durend en kwantitatief te rijk vuurwerk. Daarbij is, in tegenstelling tot de vroegere twee, dit werk ook duidelijk gecomponeerd als een echte roman, met intriges en met een slot dat de naam apotheose waardig is. De minnaar van de ‘bouw’ in een boek - als hoedanig er te weinigen zijn - kan ook daaraan zijn hart ophalen. Reeds de enkele herdruk van Tobias zou de aanschaffing der hele verzameling rechtvaardigen.

Twee doden, één levende, - drie afzonderlijke gestalten elk van een eigen orde, maar een orde inderdaad. En achter hen de figuur van een uitgever die het mij een voorrecht is hier dank te zeggen.

9 juni 1951