Kritisch proza

[p. 153]

Twee fantasten in onze litteratuur

Belcampo, Sprongen in de branding
Rico Bulthuis, Edmond de Wilde en de werkelijkheid

Temidden van de ons omringende volkeren vormt het onze een hoogst merkwaardig eiland van nuchterheid. Merkwaardig, maar ook betreurenswaardig. Want onze geringe dispositie voor het fantastische doet dit voor ons een goeddeels gesloten boek blijven. Met ‘boek’ vertoeven wij ongezocht meteen in de litteratuur. Hoeveel rijker in het fantastische genre is niet reeds de Duitse letterkunde, (zij het vaak nogal bandeloos; men denke aan de volkssprookjes van Grimm, die overigens boeiend genoeg zijn), die uit de Noordelijke landen, en vooral de Engelse, onvolprezen door hoedanigheid en veelzijdigheid. De Latijnse volkeren staan daarbij ten achter; zij kennen niet in die mate een vlucht uit het werkelijke, en toch steken zij ons daarbij nog de loef af. De verklaring laat ik aan de demopsychologen. Een volk ís echter vatbaar voor opvoeding. Zijn buren nemen daaraan deel. Valt er nu bij ons een kentering aan te wijzen? Ik geloof in beperkte zin wel. Aldus konden er twee boeken verschijnen, die tijdens de beweging van '80 en haar nasleep nog onbestaanbaar geweest zouden zijn. Die boeken zijn Sprongen in de branding door Belcampo en Edmond de Wilde en de werkelijkheid, door Rico Bulthuis. Het eerste is het beste, zonder twijfel.

Over Belcampo schreef ik indertijd naar aanleiding van zijn Nieuwe verhalen. Hoewel daar veel in viel te beleven, moest ik het bezwaar van een teveel aan bloed en pijn het sterkst laten wegen. Met Sprongen in de branding heeft Belcampo zich van dit in dubbele zin neerdrukkend tegenwicht weten los te maken en tegelijk zijn talent tot volle ontplooiing te brengen. Dit laatste is dan aldus te verstaan dat de vijf in lengte zeer ongelijke verhalen van deze bundel geleidelijk stijgen tot het laatste, tevens het grootste. In hoever de rangschikking daaraan doelbewust beantwoordt, vermag ik niet te beoordelen; wel is zeker dat de schrijver het beste voor het slot bewaarde. Met het vierde, ‘De storm’, dat fraai werd verbeeld op het papieren omslag, verkeert Belcampo reeds in hoge regionen: de ondergang van een scheepje op de Zuiderzee en van zijn vier opvarenden in een fantastische orkaan, beeldend beschreven, ook geluidtechnisch - als ik het zo noemen mag - door de ontleding der klanken die de elementen afgeven, en de tegenklanken der onderdelen van het vaartuig. Het wordt met dat al overtroffen door het eindverhaal dat, origineel van vinding, voortreffelijk werd uitgewerkt. Het heet ‘De dingen de baas’, en beschrijft

[p. 154]

de revolutie van al wat roerend is, en de mens eindelijk de dienst opzegt omdat de mens het ding - de stof - is gaan misbruiken in de atoombom. De dingen vertrekken uit de huizen, - iets waardoor Belcampo even een verhaal van De Maupassant in de herinnering brengt. Maar hij werkt zijn gegeven uit op een eigen wijze. Zelfs de kleren verlaten de mens, en hij blijft in zijn kaal huis naakt achter. De dingen leiden elders een zelfstandig bestaan. Vele daarvan, te zeer aan de mens gehecht, valt het nieuwe leven op den duur tegen, en dan dreigt er een tweede revolutie, te weten tussen de dingen onderling. De aarde, dat ‘ding’ par excellence, gaat uiteindelijk haar woordje meespreken, en bezweert niet alleen de revolutie, maar herstelt ook de oude staat. Dat de mens toch niet heeft geleerd, schemert uit het verhaal wel min of meer door.

Een heel enkele gezochtheid daargelaten (99), weet ik van ‘De dingen de baas’ niets dan goeds te zeggen. De kunst van deze kunst is ons in het onbestaanbare te doen geloven. Daarin slaagde Belcampo voor mij alleen niet in het beginverhaal, ‘Het museum’. De humor die het omslag ons belooft, krijgt de lezer inderdaad toegemeten: ‘Een echtpaar wordt meestal spoedig een wezen op vier benen’ (61). Belcampo is echter ook, behalve humorist (in de goede zin) èn fantast, èn denker. Ik ken hier te lande geen schrijver die met hem kan worden vergeleken. Is dit op zichzelf niet reeds een buitengewone verdienste? -

Het is misschien niet helemaal billijk in één adem met een dergelijk werk dat van Rico Bulthuis te behandelen. Het genre vormt anderzijds een rechtvaardiging. Dan moet allereerst worden vastgesteld dat Bulthuis juist faalde in dat allerbelangrijkste waarin Belcampo geslaagd is: het schenken (en verdienen) van geloof.

Edmond de Wilde is een bejaard bankdirecteur, die in de zeven dagen van een week waarin het verhaal speelt, zich telkens gesteld ziet tegenover zijn verleden, van kind tot volwassene. Dit op zichzelf zeer verdienstelijk gegeven brengt mede dat het boek zich beurtelings beweegt op tegenwoordig en vroeger plan. In het tegenwoordige is ook het leven in de bank zelf verwerkt, van de directeur af tot de nachtwaker toe. Deze episoden konden mij het minst bekoren. Maar ook de confrontaties met het verleden, hoewel doorgaans veel beter van sfeer, lijden aan een gebrek, het reeds gesignaleerde: dat men ze niet of althans te weinig aanvaarden kan. Op de laatste werkdag van de week staat De Wilde tegenover zijn geweten, of zijn berouw, - althans, daarvan zal men het symbool moeten zien in het vreemde bankgebouw waar hij dan vertoeft. De auteur heeft vermeden De Wilde te stellen tegenover zijn lijfelijk zelf van voorheen, m.i. terecht. Deze zaterdag vormt overigens voor mij een zeker hoogtepunt. Het slot, de zondag, is echter veel te lang voor de conclusie dat De Wilde zijn eigen werkelijkheid nooit heeft vertoond, omdat deze ‘in een donkere brandkast ligt weggesloten’. De figuren schuiven daar over elkander heen tot

[p. 155]

ondoorzichtigheid toe, en het al te drukke simultaanspel van de schimmen uit het verleden te midden van hedendaagse besprekingen werkt nodeloos vermoeiend.

Ik geloof niet zozeer dat Bulthuis te hoog heeft gegrepen als wel er naast. De echte fantasie, waarvan hij ook reeds in vroeger werk blijk gaf, ontbreekt hier allerminst. Zij komt mij echter te weinig bezonken voor; daardoor krijgt dit vrij lijvige werk iets nog niet rijps. En dan toont het een gebrek dat ook Vestdijks De kellner en de levenden vertoonde: een te grote amicaliteit in stijl en toon en houding tegenover het onderwerp. Toch is het gedeeltelijk geslaagd. Geheel anders dan Belcampo begeeft Bulthuis zich in allerlei détails, waarmede hij weet te boeien. In de beschrijving van landschappen, huizen, uit- en inwendig, meubilair, een spookachtige stadswijk, een spookachtige zelfkant der stad, is hij vaak voortreffelijk en vindingrijk. De nachtwaker kent ‘de huizen aan hun schaduwen’ (236). Als de maatschappelijk geslaagde Edmond de Wilde zijn leven van vijf en dertig jaren terug overpeinst, zegt hij bij zichzelf (39): ‘Ik rekende uit of ik de trein nog zou kunnen halen... en zie... ik heb de trein gehaald. Wèl op het nippertje, maar daar ben ik niet minder snel om weggereden’. Jammer dat Bulthuis tussen zijn vele, rake opmerkingen ook gezochtheden heeft rondgestrooid als: ‘Het leven was geen ketting van vrolijkheid geweest’ (125). Op zijn beurt ‘op het nippertje’ schrijft hij: ‘De kamer stond schaamteloos in een lichtzinnige, lelijke onderjurk’. Maar dit nippertje doet Bulthuis zijn eigen trein juist met zwier halen.

Het boek zet ook uitstekend in met de stad, in een zomerend najaar, ontwakend tegenover het bankgebouw.

Bulthuis vertoont ons een oorspronkelijk talent in een van het gros der litteraire voortbrengselen afwijkend genre. Hij is gevoelig voor het simultaneïstische, het surrealistische, het parapsychologische. In de overgang van het zoeken in het bankgebouw naar een gewichtige brief, en het zoeken - eensklaps dertig jaar terug - naar stukken op de Renkema-State (een brok verleden van De Wilde) komt een merkwaardig, filmisch ‘rijm’ tot uiting. Kortom, Bulthuis kan meer dan hij ons geeft. Dat bewees mij ook zijn boek Fred Fernandes keert terug, in samenwerking met Jack Boas geschreven (maar het zal wel zo zijn, dat Boas de gegevens verstrekte en Bulthuis het relaas schreef): overigens als oorlogsboek het gruwelijkste en aangrijpendste in het Nederlands geschreven boek dat ik ken. Dat bewijst óók weer deze Edmond de Wilde. Wij wachten nu op een werk waarin hij zijn gaven, niet door de ballast van ongeloofwaardigheid bezwaard, vrij kan ontplooien.

26 mei 1951