Kritisch proza

[p. 149]

Zondagskind van onze letterkunde.
Voorts: Van het Reve en De Vries

Top Naeff, Zo was het ongeveer
G.K. van het Reve, De ondergang van de familie Boslowits
Theun de Vries, Hoogverraad

Top Naeff behoort tot de zondagskinderen van onze letterkunde. Natuurlijk heeft ook de loopbaan van deze thans ruim zeventigjarige haar hindernissen gekend, maar aan het slot van Zo was het ongeveer resumeert zij: ‘Hoe goed waren de “schone letteren” voor mij, op elken leeftijd, van School-Idyllen af...’ Mij dunkt dat voor de juistheid van deze uitspraak vooral drie factoren borg staan: vooreerst een groot en bovenal verdiend succes bij het lezend publiek, een succes ook waarvan zij geweten moet hebben dat zij het verdiend heeft; vervolgens een veelszins stijgende lijn in de belangrijkheid van haar werk, tot de laatste jaren toe; in de derde, misschien de voornaamste plaats, de erkenning van haar betekenis ook door het jongere geslacht der critici.

Zo was het ongeveer vormt een korte zelfbeschrijving. Men kan zoiets principieel van de hand wijzen, ik voor mij heb daarover geen welomlijnd oordeel, maar zal ook dan moeten erkennen dat deze kroniek van een auteursleven, in slechts 140 bladzijden zeven decennia omspannend, de tegenstander de wapens uit de hand slaat. Voor hem is Top Naeff overdrachtelijk genomen, als de beroemde Griekse hetaere Fryne wier ontsluierde schoonheid de rechters tot haar vrijspraak bracht. Dit boekje bezit een bekoring waarvoor het zwaard zonder genade zinkt.

Top Naeff die met haar laatste roman Een huis in de rij haar beste roman schreef, met haar laatste bundel Juffrouw Stolk (door haarzelf niet zo hoog aangeslagen) haar beste novellenbundel en met haar laatste essay Willem Royaards 'n rondweg monumentaal werk dat veel meer is dan enkel biografie, immers zedeschildering der kunstenaarswereld van heel een tijdvak, - Top Naeff heeft zich ook met deze zelfbeschrijving van haar allerbeste zijde getoond.

Zij is hier weer een van onze eerste vrouwelijke stylisten na laat ons zeggen 1900. Uit vroeger perioden zou ik alleen ter vergelijking Wolff en Deken, die merkwaardige Siamese kunst-tweeling, kunnen noemen, uit haar eigen tijd alleen Augusta de Wit, door Top Naeff trouwens zelf bewonderend aangehaald (haar bewondering voor Arij Prins deel ik niet met, dunkt me, gelijk recht als het hare). Wij mogen echter niet vergeten dat Jo Boer en Anna Blaman (de laatste wordt door Top Naeff genoemd) kans

[p. 150]

hebben qua stijl ernstige mededingsters te worden. Maar wat Top Naeff van deze beiden en van Augusta de Wit onderscheidt is esprit, wat haar van ieder te allen tijde onderscheiden zal is het persoonlijke, men mag zeggen 't Naeffse in esprit. Zo was het ongeveer legt daarvan rijkelijk getuigenis af, vooral in het eerste gedeelte. Later wordt het werkje meer beschouwend, wijsgerig, ernstig. Maar dan is ook de tweede wereldoorlog over ons land gaande en gegaan.

Tussen de altijd verraderlijke klippen van enerzijds denigrering, anderzijds opvijzeling van eigen belangrijkheid heeft Top Naeff steeds het veilige midden weten te houden. Niet minder dan voor het kunstgenot dat zij hier weer schenkt verdient zij de dank van de lezer voor haar onbevangenheid, haar oprechtheid.

G.K. van het Reve gaf bij De Bezige Bij De ondergang van de familie Boslowits uit. Mogelijk herinnert de lezer dezes zich nog mijn beoordeling van de eersteling van de schrijver, die onder het gedeeltelijk pseudoniem Simon van het Reve De avonden verschijnen deed, een boek dat nogal wat beroering heeft gewekt en waarvoor ik, spijts enkele gewichtige bezwaren, toch als geheel een zeer waarderend oordeel mocht uitspreken. Dit nieuwe werkje nu valt allereerst op door de thans exceptioneel geworden vorm, die van een schets. Een schets is niet af, en wel opzettelijk. Het genre heeft evenveel recht van bestaan als welk ander, maar het eigenaardige en de fout van deze schets is dat zij ook als zodanig niet af is. Stel dat ik een paar bakkebaarden draag en dat iemand van mijn gelaat een schets en face maakt. Dan mag hij, hoe vluchtig ook werkend, mij toch niet voorstellen met één bakkebaard, n'en déplaise Picasso. Iets van dien aard vertoont Van het Reve hier, m.a.w. er ontbreekt aan zijn schets wat, hij heeft haar al te spoedig beëindigd, en zo stelt zijn slot ons minder voor een vraagteken (wat geoorloofd is en zelfs hoge kunst kan wezen), dan voor een lege plek, een blank gelaten plaats, een gat. Weliswaar is dan de familie Boslowits, bestaande uit vier personen, ‘geliquideerd’, gelijk de verschrikkelijke en aangrijpende term luidt, maar het eind vertoont door te grote abruptheid een hiaat dat men eerder voelt dan omschrijven kan. Misschien had één enkele bladzijde meer het tot een gaaf geheel gemaakt. Thans werkt het slot onbedoeld ontnuchterend. Overigens is dit toch weer een interessant werkstukje, waarin zonder enige nadruk, zuiver noterend en met een macht aan bedwongen ontroering, het lot van een joods gezin te Amsterdam tijdens de bezetting wordt beschreven. Van het Reve geeft hierin de bevestiging van onmiskenbare begaafdheid. Zijn humor is minder doorschoten van wrangheid en opstand, wat dit kleine boekje maakt tot een rijper vrucht dan De avonden. In het bijzonder treffen de enkele lijnen waarmee hij het joodse idiote kind Otto en de relatie tussen dit kind en de moeder tekende door oorspronkelijkheid. Op deze zeer jonge auteur bouwen wij nog grote verwachtingen.

[p. 151]

Hoogverraad is de titel van een uitvoerige novelle door Theun de Vries uitgegeven bij Van Loghem Slaterus, tot grondslag waarvan een historische soldatenmuiterij in Rusland uit het jaar 1849 heeft gediend. De illustraties van Jean-Paul Vroom zijn zeer verdienstelijk. Hij maakt echter de fout ergens een gevangene voor te stellen in het cachot, met een kogel geketend aan het linkerbeen, terwijl het volgens de tekst (97) het rechterbeen moet zijn.

Het verhaal maakt de indruk dat de schrijver goed thuis is in het Russische Rijk en dat hij uit de geschiedkundige bronnen zorgvuldig heeft geput. Een kleine groep van het garnizoen ener provinciestad komt onder leiding van de chef en hoofdpersoon kapitein Goesew, in opstand tegen een legerorder van de Tsaar om mee te werken aan de onderdrukking van een rebellie in Hongarije tegen de daar bestaande dwingelandij. De muiterij slaagt niet door verraad, en de voornaamste muiters, met Goesew aan het hoofd, worden veroordeeld tot de strop en geëxecuteerd.

Theun de Vries is in zover een merkwaardig schrijver dat hij naast voortreffelijk werk, vooral leven- en zedenschildering in Friesland, ook ander op zijn naam heeft staan waarvoor hij die naam te goed had moeten achten. Tot zijn beste voortbrengselen kan ik Hoogverraad niet rekenen.

De instructie tegen Goesew voor de rechter-commissaris onderscheidt zich door matheid en inzinking. Het kan ten dele voortvloeien uit wat wij hebben beleefd van of althans vernomen over ‘instructies’ tijdens onze bezetting en waardoor wij afgestompt raakten voor hetgeen minder erg, zij het op zichzelf nog erg genoeg is, - maar het valt niet te ontkennen dat na de voortreffelijke aanvang vol sfeer het verhaal van celopsluiting en vooronderzoek aanmerkelijk zakt. Het stijgt dan plotseling weer in het onderhoud met de divisie-commandant, waarbij blijkt dat Goesew nog de gelegenheid krijgt niet straf in het algemeen, doch wel de doodstraf te ontgaan als hij zijn beginselen wil verzaken. Het daarna volgend proces voor de krijgsraad wordt helaas ontsierd door een aan Goesew toegestaan ‘laatste woord’, dermate melodramatisch-opruiend dat het in geen enkele rechtzaal ter wereld duldbaar of zelfs maar bestaanbaar is. Mij dunkt dat de politieke overtuiging hier de kunstenaar in de weg zat, - al zijn er in het verslag van die zitting ook weer heel goede momenten.

Op blz. 161 schrijft De Vries ‘van de gedagvaarden’. Dat is geen Nederlands. Men zegt gedaagden, en dan nog slechts in het civiele proces, in het strafgeding verdachten; vroeger zei men beklaagden.

Artistieke gevoeligheid blijkt telkens weer, zo bij de avondwandeling van Goesew door de armelijke stad waar in de straten de etensgeur hangt: ‘De meeste stedelingen zaten aan de maaltijd en hun pover menu werd met walm in de afmosfeer geschreven’ (19). Of de ondraaglijke nachten van Goesew in de cel: ‘Het was weer avond; de soldaten zongen gedempt; de kikkers lieten hun vervloekte litanieën rollen’ (109).

Theun de Vries bezit voor de armen der aarde soortgelijke deernis als Henriëtte van der Schalk. Zonder dat deze novelle een hoogtepunt in zijn

[p. 152]

werk is, boeit het verhaal toch stellig. Een auteur van betekenis was hier in elk geval aan het woord.

17 maart 1951