Kritisch proza

[p. 146]

Was Multatuli een genie?

Mr. Josine W.L. Meyer, Multatuli en Tine

Bijaldien men uitgaat van de gedachte dat het altijd nuttig is omtrent het particuliere leven van grote figuren te worden voorgelicht, heeft het boekje dat Mr. Josine W.L. Meyer deed verschijnen onder de titel Multatuli en Tine zijn bestaan gerechtvaardigd. Want het bevat een heldere uiteenzetting, het is loffelijk objectief in zijn oordeel en aangenaam om te lezen, het licht de kwintessens uit de correspondentie van de schrijver en van diens eerste vrouw, tussen elkaar of met derden gewisseld, het bevat bijzonderheden omtrent iemand die onbetwistbaar een grote figuur was, en het lost de belofte van zijn titel in, want dit exposé belicht het echtpaar, met het sterkste schijnsel op de vrouwelijke helft. Verder dan deze samenkoppeling behoefde mej. Meyer niet te gaan. Immers, ieder moet hieruit begrijpen dat het de schrijfster te doen is om het (eerste) huwelijk van Douwes Dekker, dat, hoe vaak ook door hemzelf in het openbaar behandeld, toch in de voornaamste plaats een privé-kwestie blijft.

Het was mej. Meyers zelf gekozen opgave het beeld dat de echtgenoot van deze Everdine Huberte barones van Wijnbergen ons heeft voorgezet te toetsen aan de beschrijving door anderen gegeven, alsmede aan de vaststaande feiten. Multatuli treedt hier alleen op als repoussoir voor de uitingen van deze Tine, de reeds door zijn eerste boek beroemd gewordene, en in zover had de titel misschien nog beter Tine dan Multatuli geheten.

Dat de Tine van Max Havelaar geenszins uit het leven blijkt gegrepen behoeft ons bij de onmatigheid van de schrijver niet te verwonderen. De lyriek waarmee hij deze vrouw, behalve in druk, ook in zijn correspondentie omringt is deels te goeder trouw, deels bedacht, maar altijd overdreven. Tine was geen engel en geen doetje; zij zweefde ergens tussen deze beide in evenwel met een neiging naar het laatste. Zij bezat redelijke ontwikkeling, aangeboren beschaving, fijn gevoel, maar geringe doortastendheid en vooral gebrek aan inzicht in de waarde van haar man als kunstenaar. Hij is voor haar een genie, doch uit de vlakke bewoordingen waarmede zij de medaille uitreikt krijgt men sterk de indruk dat een achterstaander haar het epitheton souffleert. Zij is zonder twijfel een echte moeder, maar hoe zelden is ‘de’ moeder niet ‘echt’, hoeveel zeldener althans dan de vader - zonder dat daarbij intussen aan Multatuli zelf gedacht moet worden, want diens vaderlijke gevoelens betekenden werkelijk niets, en bij de meeste vaders is dat gelukkig anders. Tine komt hier naar voren als de rampzalige

[p. 147]

vrouw die nooit met deze man had moeten huwen. Men krijgt diep medelijden met haar lot en komt toch niet verder dan dat gevoel, met name niet tot de verzuchting dat, zo het haar anders ware gegaan, de wereld rijker zou zijn geweest. Ze is goed en lief, zij heeft zulk een zacht karakter dat het deze naam niet meer dan volle verdient. Toegegeven dat wij gemakkelijk kunnen praten over een vrouw die met haar kinderen moet zwerven en honger lijden door de plichtsverzaking van haar natuurlijke verzorger, zo vraagt men zich toch af of iemand van haar geboorte en opvoeding dermate verstompt moest geraken door de ellende, dat zij met weinig schroom om geld bedelt. Het is pijnlijk dit gewaar te worden, en nog meer dat zij, al is het met grote tegenzin, de minnares van haar man in haar huis en bij haarzelf en haar kinderen duldt. Tot een krachtig gevoel is zij niet in staat, behalve in het moederschap, en tegenover een vriendin, op wie zij blijkbaar afreageert wat zij haar man niet kan geven aan werkelijk diepe genegenheid.

Bijaldien men uitgaat van de nuttigheid, schreef ik hierboven. En daarop wil ik nog even doorgaan. Wij hebben nu al reeksen brieven van, aan, en nopens deze auteur, met veel commentaar. Mij is in ons land geen kunstenaar van de laatste eeuw bekend in wiens persoonlijk doen en laten zoveel geroerd is als bij hem. Letterkundigen van naam, Peé, Du Perron, Ter Braak (om van mijn eigen intieme kring te zwijgen) hebben artikelen en boeken aan hem gewijd. Wij zijn weer in een hausse, maar hij is eigenlijk nooit in een baisse geweest. Het is te begrijpen, omdat hijzelf het voorbeeld gaf. Zijn werk is grotendeels autobiografie. Maar is het daarmede te verdedigen? Brengt al dit roeren ons verder?

Wie hierop antwoordt dat zoiets mag en zelfs plicht is tegenover het genie, moet allereerst de fundamentele vraag verwachten: was Multatuli een genie? Mijn antwoord is: geenszins. Hij was zelfs een éclatant voorbeeld van wat nooit genie genoemd kan worden. Bij het genie spreekt niet de persoon, maar het werk. Bij Multatuli spreekt de persoon altijd en het werk te zelden. Multatuli is aanhoudend vervuld van zichzelf. Hij heeft vlagen van genialiteit - vlagen, meer niet -, maar de genialiteit staat een rang lager dan het genie, en daarvan op grote afstand. De genieën zijn altijd zeldzaam geweest, en ze zullen het blijven. Wij hebben nooit een letterkundig genie gehad, geen Shakespaere, geen Goethe, geen Dante, geen Andersen, geen Corneille, geen Plato. De volgorde is willekeurig, want men kan genieën niet met elkaar vergelijken; daar zijn ze juist genieën voor.

Maar aangenomen dat Multatuli een genie ware geweest, zou het roeren in zijn huiselijke omstandigheden dan wèl zinrijk moeten heten? Mijn antwoord is opnieuw: geenszins. Ieder weet dat de uitzonderlijk begaafden in het huiselijk en burgerlijk bestaan zelden uitblinkers zijn, en vaak onder het gemiddelde blijven. Dat laatste geldt ook voor Multatuli. Tine was geen heldin, hijzelf een zwakkeling die ijdelheid paarde aan zelfverblinding. Hij

[p. 148]

was niet immoreel, maar typisch amoreel. Het blijft pijnlijk bijzonderheden die dit moeten aantonen telkens opnieuw voorgeschoteld te krijgen.

Slechts dan heeft het roeren reden van bestaan indien wij uit het naar boven gebrachte een leidraad kunnen samenstellen voor het publiek domein dat oeuvre heet. Particuliere bijzonderheden vermogen verhelderend te werken bij de studie van een moeilijk oeuvre. Zij zijn nochtans ook dan slechts aanvaardbaar met dat oeuvre in verband. Juist bij Multatuli zijn ze overbodig, want hij biedt zich maar al te gretig als uw eigen leidraad aan.

Waarom dan de private zwakheden van iemand die toch grote momenten heeft gehad in het publieke leven, op te halen? Ik zie hiervan slechts schade. De ontnuchtering die Multatuli zelf ons reeds vaak bezorgt krijgt de kans zich als een olievlek uit te breiden, tot nadeel van de letterminnaar. Want, om duidelijk te zijn, ik wil blijven genieten van scheppingen als Droogstoppel, Saïdja, Kopperlith en de Geschiedenissen van gezag, - kortom van al datgene waarin de vlam der genialiteit van Multatuli uitsloeg.

Daarnaast heeft de correspondentie met zijn uitgevers zin, vooral die met Funke. Hier hebben wij het gebied der kunst nog onder de voeten. En de rest zij nu eindelijk: ‘silence’.

17 februari 1951