Kritisch proza

[p. 143]

Voortaan: Vestdijk zonder Simon

S. Vestdijk, De koperen tuin

Voortaan zal het Vestdijk zijn, en niet meer S. Vestdijk. De lezer voelt misschien niet de subtiliteit der promotie, gelegen in deze afkorting. De letterkundige voelt haar wel. De grote figuren uit alle gebieden van menselijk vermogen hebben niet alleen in de spreek-, doch ook in de schrijftaal reeds lang hun voornamen of voorletters verloren. Men schrijft niet Joost van den Vondel of Pieter Corneliszoon Hooft, maar Vondel of Hooft (al kort men de naar laatst genoemde Amsterdamse straat op andere manier af, t.w. tot ‘de P.C.’). Ten opzichte van levende letterkundigen werd dit in de kritiek nog geen gebruik. Na De koperen tuin is de simpele vermelding ‘Vestdijk’ intussen recensentenplicht geworden. Want hierin heeft deze auteur niet alleen al wat hij tot toenmaals in proza schiep overtroffen, maar ook een letterkundig monument opgericht van de eerste orde.

De criticus, bedacht op zijn tweezijdig opvoedende taak - van het publiek, van de kunstenaar zelf bij leven, ja, ook van deze laatste, hoe hoog hij moge zijn gestegen -, mag zwakheden niet geheel onvermeld laten. Zij zijn hier: vooreerst de ondertitel roman, die de aanvang van het boek niet dekt, want daar is het nog een kroniek van jongensleven (een soortgelijke vormfout beging ik in mijn ‘roman van zoon en vader’ Karakter); ten tweede de inhoud van diezelfde aanvang, waar de oude Vestdijk van ver doorgevoerde dieptepsychologie en daaraan verbonden kilheid en notering nog te zeer om de hoek kijkt, vooral in de verhouding tussen de verteller zelf, het kind Nol Rieske, en zijn ouder broertje; ten laatste een klein maar storend teveel in de afscheidsbrief van Trix Cuperus aan de inmiddels man geworden Nol, als zij op het punt staat, door arsenicum een eind aan haar leven te maken en uitlegt hoe zij aan dat gif komt niet alleen, maar ook dat deze gave geboren is uit een onschuldige verhouding tussen haar en de schenker; in dit laatste speelde de naar volledige redegeving strevende Vestdijk even parten aan de gelijknamige kunstenaar.

Het gaat ons intussen met dit boek als met een geniaal kind, dat men niet slechts zijn kleine feilen vergeeft ter wille van zijn genialiteit, doch dat men wegens deze feiten temeer bemint, omdat zij het gewoon menselijke vertegenwoordigen, en omdat het volmaakte als bovenmenselijk ons ondraaglijk zou zijn.

Ik heb er reeds vaker op gewezen dat de gevoelloosheid van Vestdijk een mythe is: zij is voor onze letterkunde even fnuikend als die van Rosenberg

[p. 144]

voor de Duitse politiek. Het poneren van de uiterste stellingen bezit een gevaarlijke aantrekkelijkheid; niets wordt sneller gemeengoed dan zij, omdat de mens gaarne meet met eenvoudig zwarte of witte maat. Vestdijk was nooit zonder hart; hij was slechts gereserveerd; wellicht ging het bij hem verder dan een mannelijke gereserveerdheid, en mocht men zelfs spreken van een remming in de kunstenaar. Ditmaal brak nochtans het hart door met zijn volle warmte, en daarmede kan zijn laatste prozawerk een groter publiek bestrijken dan zijn vroegere, zij het dat, naardien Vestdijk ons niets cadeau doet, nog altijd een behoorlijke intelligentie voor het genieten vereist blijft.

Opmerkelijk is allereerst dat, terwijl blijkens vroeger werk Vestdijk zich in de verhouding moeder/zoon nog het meest ‘liet gaan’ (in de vorm van verering voor de moederfiguur), hier de relatie, hoewel op hetzelfde gevoel stoelend, naar de achtergrond werd gedrongen. Ook de vader van Nol, zijn broer Chris, en de tante van Trix blijven gestalten van de tweede rang. Het volle licht valt op Nol, op Trix en op haar vader. Mij werd niet duidelijk waarom Vestdijk door geringe naamswijziging associaties oproept aan plankengrootheden van het verleden: Ordelio (Orelio), Alice de Rato (Alice Plato), noch waarom zijn verhaal speelt in W..., dat onmiskenbaar Leeuwarden is, met als centrum deze koperen tuin, wat wel niet anders dan de Prinsentuin kan wezen. Ook deze opmerking vormt nog een geringe aantijging, - maar zij is gelijk de vorige bezwaren van secundaire betekenis.

Aan de geniale mislukkeling Henri Cuperus, kapelmeester, pianist, onbehouwen vader, onbehouwen echtgenoot, dronkaard (hoe beklemmend in zijn kortheid, en vooral niet medisch, werd de deliriumscène), primair mens met een warm gemoed, heeft Vestdijk zijn volle kracht gegeven, en in die kracht tevens zijn eigen liefde voor en begrip van muziek, waarin men onder meer zijn ontledingen, nimmer dor, steeds oorspronkelijk, bewondert, met name die van de partituur van Bizets Carmen. Men denke niet dat hiermede het gemoed tot de bodem werd weggeschonken. Ik vermeldde reeds de beide tegenspelers. Nol zelf en Cuperus' dochter Trix. Ofschoon bij het rondzien door een dergelijk hoogland van karaktertekening de juiste schatting der bergtoppen moeilijk wordt (de kunst kent geen instrumenten gelijk de wetenschap der driehoeksmeting), stel ik voor mij Nol en Trix nog weer boven Cuperus, en Trix nog weer boven Nol. Ook dit tweetal is geen ideaal, maar mens, superieur en abject in onderlinge wisselwerking, neerploffend soms in de modder, maar altijd en snel, opworstelend door de kracht van een enorme wederzijdse liefde, spijts standverschil, leeftijd en verleden, totdat op het beslissend ogenblik de man te kort schiet en onwillens het meisje in de dood drijft. Dan vangt voor Nol Rieske, die bovendien het overlijden van zijn moeder moet trachten te verwerken, en terwijl het lijk der beide beminde vrouwen nog boven aarde staat, de gang naar Canossa aan: de vervulling van de zelfgekozen plicht de

[p. 145]

gewelddadige dood van Trix aan haar vier vroegere minnaars stuk voor stuk aan te kondigen.

Maar hoe in waarheid subliem blijkt dan juist te midden van de razernij van verdriet, waarin toch de schrijver zelf opging, de macht zijner beperking, zonder welke een noodlottige anti-climax ware ontstaan. Nol volbrengt zijn tocht slechts bij twee van het viertal. Dan immers treedt de koperen tuin als beslissende medespeler op, men mag zeggen als rechter, de tuin waar Trix en hij, kinderen nog, elkaar voor het eerst ontmoetten en samen dansten op de tonen der harmoniekapel, door Cuperus geleid, de tuin die over het leven èn van Trix èn van Nol een zo raadselachtige macht bezat, beurtelings terrein van groots en infaams, de tuin eindelijk die Nol een betrekkelijke berusting weet te schenken, wanneer zijn zwerftocht hem, gedreven door zijn instinct van zelfbehoud, tot aan het hek heeft gebracht. Daar, starend naar het stille oktoberpark met zijn weemoedig koperen gebladerte, waaronder eertijds de koperen orkesttonen hebben geklonken, bedenkt de geplaagde zwerver dat de volgende ochtend veel dauw zal zijn neergedaald op de rand van kunstmatige parkrotsen. Het vonnis, door de tuin gestreken, is wat in de taal der rechtsgeleerden een bemiddelend vonnis wordt genoemd. En er komt dauw over de ziel van de jonge Nol Rieske, dauw over het boek; het heerlijke wonder van de nachtdauw komt over de lezer.

Meer wil ik er hier niet van zeggen; het is onnodig.

3 februari 1951