Kritisch proza

[p. 140]

Wel verwantschap, geen ontlening

H. Lodeizen, Het innerlijk behang

Eens heeft een beoordelaar van mijn werk de opmerking gemaakt, dat men uit het oeuvre van een schrijver zijn bibliotheek zou kunnen reconstrueren. Dit werd geschreven in de eerste oorlogsjaren en de naam van de criticus ben ik vergeten, maar de uitspraak is mij bijgebleven als origineel, intelligent en raak.

Zij kwam in mijn herinnering terug na lezing van de verzenbundel Het innerlijk behang, door H. Lodeizen. Ik dacht toen aanstonds dat tot diens boekerij het werk van Rimbaud behoord moet hebben. Moet hebben, - want Lodeizen is onlangs jong gestorven.

Men weet dat er een Rimbaud-cultus bedreven wordt, vooral in zijn geboorteland Frankrijk. En zoals het met die dingen gaat, er steekt vrij wat overdrevens in. Sommige uitingen die niet meer zijn dan klinkklank, ja dan diepzinnig bedoelde jeugdnonsens, worden minutieus uiteengerafeld ter opsporing van een aannemelijke betekenis. Toch is Rimbaud een belangrijke figuur geweest door het nieuwe geluid dat hij deed horen in enkele meesterstukken, met name in zijn boekje Les illuminations.

Indien achter Lodeizen nu en dan de gestalte van Rimbaud voor mij opdoemde, wil ik hem toch geenszins oorspronkelijkheid ontzeggen. Er is een enorm onderscheid tussen verwantschap en ontlening. Ontlenen doet Lodeizen nooit. Verwant aan Rimbaud is b.v. deze aanhef:

De gestes van een liefde om te toveren
Tot het zuivere kringen van water om een steen,
Of de zekere baan van een zwaan op de vijver;
Wanneer het middag is en de kinderen
Van de ambassadeur op het hellend gazon
Crocket spelen en zeker zijn van een onweer...

Het vereist een sterke affiniteit, een speciale dispositie om Lodeizen te kunnen waarderen. Deze noodzaak, die zich bij ieder kunstwerk van betekenis gelden doet, treedt hier intussen wel zeer duidelijk op de voorgrond. Velen zullen van Lodeizen weinig begrijpen, en zich voor hem ook geen moeite willen geven. Wie zich echter die moeite wel getroost, wordt rijkelijk beloond, mits hij, als gezegd, principieel ontvankelijk is voor dit eigenaardige genre. Lodeizen is met en naast Vroman de oorspronkelijkste

[p. 141]

dichter van de laatste tijd in onze taal. Behalve een enkele maal, in het speelse, is hij overigens niet met Vroman te vergelijken. Als zeldzaam punt van overeenkomst haal ik dit begin aan:

‘ik wil weer van je houden
hoe is een tweede
maar nu is de wereld
droevig en naar...’

dit zei ze...

Men voelt de guitigheid in de banaliteit van de tussenzin ‘hoe is een tweede’.

Indien men in onze letterkunde een vergelijkingsobject met Lodeizen zou willen zoeken, kan men, eerder dan bij Vroman, terecht bij de dichter die schreef onder het pseudoniem J.C. Noordstar, en die de laatste tijd schijnt te zwijgen. Zijn bundel De zwanen en andere gedichten kunnen relatief als een voorloper beschouwd worden, maar Lodeizen wint het van Noordstar verre.

Hij is ten slotte in de eerste plaats zichzelf en daarin groot. Zijn vers rijmt slechts zelden (somtijds is er binnenrijm), ritme ontbreekt of is flauw aanwijsbaar, de interpunctie is doorgaans afwezig, de rangschikking der regels volstrekt willekeurig. Zijn vers moet derhalve in volstrekte zin vrij heten. Doch terwijl deze eigenaardigheden meestal aandoen als gedwongen en gemaakt, is het tegendeel het geval met Lodeizen. Ik ken geen dichter die als hij door deze middelen juist zulk een diepe indruk weet te wekken. Hij overtuigt ons na enkele bladzijden lezen van de noodwendigheid van zijn vorm. Zijn primitiefheid is zuivere natuur, gelijk bij een kind. Zijn veelvuldige herhalingen doen aan als bekoorlijk kinderlijk gestamel:

Je zou niet zeggen: je zou niet zeggen dat
het zoveel moeite kost alleen te zijn als
een zon rollende over het grasveld...

Ik wilde wel dat ik hier de vierspraak kon afschrijven tussen pendule, kind, venster en lucht in het vers dat, ongetiteld, aan het hoofd als het ware een toneelaanwijzing geeft van de volgende inhoud: ‘Namiddag in de huiskamer. Lichtgroene pendule op de schoorsteenmantel, tikkend’. Het vers is evenwel te groot. Ik geef nog dit citaat uit een der vier gedichten die alle de titel dragen ‘De buigzaamheid van het verdriet’:

wat heb je gedaan
er hangen gordijnen voor je ogen
de weg van je oren is ongebruikt
en de boerderij van je mond

[p. 142]

 

en de put van je ogen

 

en de beek van je haren

 

wat heb je gedaan

Lacht men om dat woord ‘boerderij’? Ik verzeker u dat er hier niets te lachen valt. Het is beangstigend-subliem gevonden, evenals:

op een heel warme zomermiddag

hij had
alle vormen van verdriet
in zijn lichaam verdronken

maar angst
met hoed en parapluie
wachtte in de vestibule.

Vreemd in de gebruikelijke zin is dit werk van een begenadigde stellig. Maar ook de zangen van Balder in Gorters Mei waren voor hun tijd vreemd, en toch zijn ze thans erkend als verrukkelijke taalmuziek.

Uiteraard staat niet alles in de bundel Het innerlijk behang even hoog. De algemene titel is op zichzelf echter weer een prachtige vondst. De dichter heeft de harde, kille, witte pleistermuren van zijn leven kleurig gestoffeerd door ze te behangen, maar het bleef een bescheiden stoffering, een op de achtergrond, zoals de natuurlijke taak van het behangsel is. Dit ontrolde hij voor ons in zijn bundel. Wat zijn innerlijk verder bezat aan middelen tot stoffering van het interieur bleef verborgen, tenzij de nalatenschap het aan het licht mocht brengen.

Maar ook zonder verdere onthulling is onze letterkunde gelukkig met dit kleine boek dat waardig een eigen plaats bezet en behouden zal, dat de altijd opnieuw verrassende vruchtbaarheid bewijst van de menselijke geest, van de persoonlijkheid, dat naar mijn overtuiging onze toekomstige dichtkunst zal bevruchten, en dat nu reeds als geheel nieuw en dus enig daar staat. Moge het gespaard blijven voor een vivisectie à la Rimbaud. Maar neen, daarom zijn wij Nederlanders te nuchter en te weinig chauvinist.

28 oktober 1950