Kritisch proza

[p. 137]

Onrijp, rijp en overrijp in monumentaal boek

Willem Frederik Hermans, De tranen der acacia's

De zonderlinge, morbide, maar vaak grootse auteur Isidore Ducasse, die de schuilnaam voerde van Comte de Lautréamont, gebruikt in zijn ‘poésies’ de term: les cuisses des camélias. Verder dan tot de negatieve overtuiging dat dit geen verschrijving is voor ‘les cuisses des dames aux camélias’, komt de lezer niet. Zonder nu te willen poneren dat Willem Frederik Hermans met zijn titel De tranen der acacia's even duister is, moet ik toch bekennen dat de toespeling op de acacia, tegen het einde (blz. 418 en 429), mij geen verklaring van de titel aan de hand deed die ten volle bevredigt. Men kan verschillende richtingen uit, zoals ik ook vaststelde bij de titel van zijn vertellingenbundel Moedwil en misverstand.

Genoeg over het etiket. Het boek vraagt onze aandacht, en verdient deze, alsmede een bespreking, dubbel en dwars. Het is opgebouwd uit realisme en surrealisme, als het ware verdiepingsgewijs, hoewel tenslotte het realisme overheerst. Er komen grote brokstukken in voor van volmaakt werkelijk leven, gewone passages, kan men zeggen, indien men slechts bedenkt dat ook dan de rasschrijver aan het woord is. Ik hoop dat dit niet duidt op een geleidelijk verzaken van het surrealisme, want dan zouden wij voor het vervolg in Hermans onze meest begaafde onder de zeldzame beoefenaars van deze kunsstijl in proza moeten missen.

Er is iets te doen geweest over de grote duidelijkheid in deze roman nopens het seksuele, en niet ten onrechte, Hermans heeft geofferd aan een mode die met kunst niets te maken heeft. Hij gaat zelfs meer dan enig ander hier te lande buiten de grenzen van het betamelijke. Ik kan niet anders dan dit ten sterkste afkeuren. De seksuele handeling is als voorwerp van kunstbeschouwing even weinig interessant als het eten en drinken dat men ook niet uitvoerig pleegt te beschrijven. Wat wèl interessant is, zijn de drijfveren, - zoals ook het geval is met honger en dorst. En al is de frequentie der beschreven tonelen niet overmatig, noch elk toneel op zichzelf van lange adem, - deze obstinate ‘waarheidszin’ brengt toch aanmerkelijke schade toe aan het boek als eenheid.

En dan valt er nog een andere zwakheid te vermelden. Terwijl het surrealisme, zoals het behoort te worden beoefend en zoals Hermans het toepast, ons doet leven, waarlijk medeleven, in een wereld die wij met onze rede verwerpen als onbestaanbaar, zijn er hier episoden die wij niet alleen met de rede verwerpen, maar ook met het geloof. Dat wordt fataal. En dat

[p. 138]

geschiedt juist daar waar de realist aan het woord is, want dan kan 't hem overkomen dat hij afglijdt naar de romantiek. Hij staat soms op te goede voet met het toeval. Het toeval is hier vaak iets te veel aanwezig: de hoofdpersoon Arthur komt op zijn zwerftochten door Amsterdam en Brussel al te herhaaldelijk juist die andere personages tegen welke op dat ogenblik een rol in het verhaal moeten vervullen. En Hermans maakt het waarlijk te bont waar Arthur, opnieuw van Amsterdam naar Brussel gereisd, vooreerst moet vernemen dat zijn geliefde stiefmoeder Alice opgebaard is, wat hem zijn ongeluk en zijn verworpenheid doet beseffen, en vlak daarop in een twijfelachtige lokaliteit van dezelfde stad zijn halfzuster Carola moet aantreffen, buiten zijn weten ook uit Amsterdam overgekomen, - een confrontatie die, omdat hij dat meisje vreest als aanbrengster van een door hem begane manslag, hem de gedachte bijbrengt dat er op de wereld nergens meer voor hem plaats is.

Maar thans ook genoeg over de fouten. Hermans behoort tot onze meest boeiende vertellers. Wij hebben uit den treure gelezen van ondergrondse strijd tegen de overweldiger, van gevangenschap tijdens de bezetting, - maar deze auteur maakt de onderwerpen voor ons nieuw. Een omvangrijk boek als dit kan zich onmogelijk steeds gelijk blijven; er zijn dus toppen en dalen, doch men bemerkt het dal nauwelijks, behalve in de erotische scènes. De als geheel eenvoudig gehouden verhaaltrant wordt nu en dan gekleurd door een hoogst oorspronkelijke beeldspraak die dermate met voorzorg werd gedoseerd dat zij niet vermoeit, de gang niet remt, en geen tour de force lijkt. Sterk surrealistisch gezien en sterk van beelding zijn met name die soort beschrijvingen waarvoor Hermans reeds in vroegere werken een voorkeur bleek te bezitten: de architecturen van het niet-opvallende in een stad, hier hetzij Amsterdam of Brussel. De zelfkant van Amsterdam, de buitenbuurt van Brussel leiden door zijn merkwaardige, spookachtige visie in ons een onvergetelijk leven. Bijvoorbeeld: ergens te midden van ‘ultramoderne huizenblokken’ onzer hoofdstad ligt in een brede sloot die doodloopt een grote half-verroeste binnenvaarder, ‘de steven naar een donker steegje gericht’. (Men bedenke dat wij dan in de zwaarste tijd der bezetting staan). Of deze beschrijving van een Brusselse voorstad, als Arthur, Amsterdam ontweken, voor het eerst in de avond een toevlucht zoekt bij zijn vader. ‘Tussen de huizen lagen soms grote stukken open. Het leek op Doorn, Driebergen of Baarn. Alleen stonden hier en daar hoge flatgebouwen, met verlichte vensterstroken als morsetekens in de nacht.’

Ik doe slechts een enkele greep, en nog zeker niet de beste. Van deze korte, rake, soms beklemmende notities is het boek stampvol, maar altijd stampvol zonder overdaad.

Arthur behoort tot de velen die men met de banale en toch juiste term ‘door de oorlog ontworteld’ noemt. Het diepste pessimisme heeft bezit van hem genomen. Toch gaan zijn gedachten soms naar een snaakse richting

[p. 139]

uit, en het verhaal zelf levert nu en dan situaties rijk aan humor op. De beschrijving van de moord en wat er aan vooraf gaat is in de surrealistische sfeer gehouden, maar bovendien van een sinistere grapjasserij (passez-moi le mot!). De oude grootmoeder van Arthur, een beroeps-spiritiste, werd met diabolische spot getekend, maar tevens - en dit is ronduit bewonderenswaardig - als iemand die zich met een diabolische kracht verzet tegen zulk een tekening, en ons ontzag, bijna vrees inboezemt.

Onder de overpeinzingen van Arthur bevinden er zich vele welke, hoezeer soms aanvechtbaar, om hun oorspronkelijkheid uit het boek gelicht verdienden te worden. Zo deze, wanneer de hoofdpersoon voorziet dat thans Nederland (het is na de bevrijding) vol gedenktekens zal komen: ‘In meer dan honderd jaar was er geen oorlog geweest. Daarom zijn de pleinen er zo leeg’.

Het heeft geen zin het verhaal, de ‘fabel’, weer te geven. Een groot aantal personen, behalve Arthur, verdringen zich in onze aandacht: zijn halfzuster Carola, zijn vriend Oskar en diens vrouw Andrea (Arthurs minnares), de vaak raadselachtige vader van Arthur, zijn monsterachtige grootmoeder, en nog vele anderen. Een ware stortvloed van gebeurtenissen wordt over ons uitgegoten, met het waas der authenticiteit zelfs daar waar de rede zich verzetten wil. En dan voert dit alles naar een slot - een écht slot, wel te verstaan - dat ofschoon aanwijsbaar uit een vroegere gebeurtenis, getuigt van een gruwzame monumentaliteit.

Ik heb grote woorden gebruikt, maar ik heb ze niet gelaten uitgesproken. Want inderdaad, dit boek is in zijn geheel monumentaal. Men kan er de onvolkomenheden onbarmhartig van bloot leggen, want het verdraagt dit. Moet de recensent zich wel eens wat inbinden omdat aan gene zijde mogelijk iemand luistert met een week gemoed dat aanmoediging van onbetwistbaar talent beter verdraagt dan het ‘afgekraakt worden’, en omdat hij, recensent, hoopt daarmede de kunst per slot het beste te dienen, - hier is van zoiets geen sprake. Deze Tranen vormen een rijk boek, onrijp, rijp, en overrijp dooreen, - maar zó als nog door geen jongere in het Nederland van deze tijd werd geschreven (al nadert Van der Veen hem dicht). Ik eindig met de dubbele wens, dat de weelde zich een geboren kunstenaar te weten - want zulke wetenschap moet hij bezitten die, hoe jong nog, zó schrijft - onze Hermans nimmer naar het hoofd stijgen zal, en dat hij in het erotische véél meer ingetogenheid zal gaan betrachten. Want door overmaat van het laatste wijst het Nederlandse volk een boek als dit per slot toch af, terecht en jammer genoeg.

2 september 1950