Kritisch proza

[p. 134]

Straat van uithuizige gezelligheid

Bernard Canter, Kalverstraat

Er zijn straten of andere verkeerswegen, waarvan de enkele naam een symbool is geworden. Wie spreekt van Rode Plein, Downing Street of Quai d'Orsay, denkt onmiddellijk aan staatsleer of politiek. Wall Street is voor de wereld gelijk aan de New Yorkse effectenbeurs.

Wij kennen dit verschijnsel in eigen land. De woorden ‘het Binnenhof’ hebben in negen van de tien gevallen een geheel andere betekenis dan die van zuiver lokale bepaling. En hetzelfde geldt voor ‘de Kalverstraat’, - echter in andere zin. Wil men een zuster van de Kalverstraat zoeken, dan ontdekt men dat ook zij een uitgebreide familie bezit, waar aanstonds aan moet worden toegevoegd dat zij tot de min of meer bescheiden leden behoort, en niet op één lijn kan worden gesteld met b.v. de Boulevard des Italiens. Niettemin staan beide namen voor hetzelfde begrip: dat van uithuizige gezelligheid.

Wij kennen in ons land geen enkele verkeersweg die aan de Kalverstraat gelijkwaardig mag heten. De Haagse Veenestraat, de Rotterdamse Noordblaak of Coolsingel (in hun bloeiendste tijd) komen niet in aanmerking, ofschoon toch zeker niet ongezellig. De Kalverstraat heeft iets moeilijk bepaalbaar afzonderlijks, en dan vooral het gedeelte van de Dam tot de Heiligeweg. Daar ligt haar essentie, welke tevens die is van de hoofdstad. De Leidsestraat is nog niet wat men noemt: je vàn dàt, want de gezelligheid wordt er vergald door trams en andere voertuigen. De Kalverstraat echter bleef het domein van de voetganger, de wandelaar, de slenteraar. Zij heeft ook een zekere faam bij de vreemdeling; elke goede reisgids, in welke taal ook, zal haar, zij het kort, vermelden. En zij is bij de Amsterdammer zelf in die mate populair, dat deze aan een kleine uitbochting (rechts, indien men komt van de Dam), aan een plek waar de ononderbroken huizenrij iets wijkt, nog een afzonderlijke benaming heeft toegekend die mij ontschoten is, maar die mogelijk door een belangstellend lezer aan de redactie kan worden opgegeven. Niet beter dan daardoor kon worden bewezen hoezeer die straat gemeenzaam is aan de bevolking, want nadat een Argusoog deze nietige afwijking ontdekte, moest zij ook dadelijk (als een christenkind) worden gedoopt.

En dan bezit de straat nog dit eigenaardige - ook al verloor zij reeds in mijn jeugd de voorgevel van de Nieuwe Zijds Kapel tot onherstelbare schade - dat de blik, die zich omhoog richt, nog menig fraai oud gevelon-

[p. 135]

derdeel herkennen zal boven de moderne pui der winkels. Er zijn daarbij zelfs prachtstukken.

Deze hulde aan de bekendste winkelstraat van het lieve vaderland, gebracht in verband met de viering van een kroonjaar, waarvan het feestelijke nog slechts plan is terwijl ik dit schrijf, maar hopelijk in volle gang zal zijn wanneer dit artikeltje verschijnt, wordt echter door de naam letterkundige kroniek slecht gedekt. Daarom dient nog even, nadat voor de straatversiering en de uitstalkasten is stil gestaan, te worden halt gehouden bij haar waarde voor onze letteren. Wat de Kalverstraat heeft betekend voor de kunst zou slechts in een lijvige studie kunnen worden vastgelegd, ook welke rol zij in de enkele litteratuur heeft gespeeld. In de regel zal die rol klein zijn geweest, en zich slechts bepaald hebben tot een vermelding tout court of een beschrijving in een paar alinea's. Ik herinner mij, dat Willem Elsschot haar terloops noemt, ik weet niet meer waar. Ik meen dat Van Looy in ‘De nachtcactus’ (uit de bundel Proza) vrij uitvoerig is geweest in haar beschrijving tijdens een avondlijk Oranjefeest.

Bij mijn weten echter heeft zij in onze letteren slechts éénmaal de centrale plaats der handeling gevormd, in die mate zelfs, dat haar naam de titel werd van een boek. Ik bedoel Kalverstraat, een roman door Bernard Canter, in 1904 geschreven. Het verhaal speelt wat vroeger, want tijdens zijn loop wordt de Osjessluis op het Spui gedempt. Het is een familieroman uit de Amsterdamse middenstand, die der winkeliers, en wel grotendeels joodse winkeliers, in confectiegoederen. De lotgevallen van verschillende gezinnen en van hun bedrijven zijn er samengeweven, met als voornaamste dat van David de Leeuw. Het is de tijd van het late Hollandse realisme, dat bij de Tachtigers vertegenwoordigd werd door Van Looy, maar dat allengs zijn schilderachtigheid verloor. Men kan, dunkt mij, deze tranche de vie uit een bepaalde kring van de hoofdstad het best vergelijken met het goede werk van Heijermans, in het bijzonder met diens Diamantstad. Het is minder rauw, maar wijst ook op bescheidener talent. Want Heijermans kon als romancier in zijn beste ogenblikken herinneren aan de brede epiek van Zola (men vergelijke uit Diamantstad de opstand der slijpers met die der mijnwerkers uit Germinae). Een dergelijke macht gaat van Kalverstraat niet uit, nergens. En toch is er geen gebrek aan dramatische tonelen en levendige handeling. Slechts stoort het waarlijk afgrijselijk groot aantal drukfouten.

Wij maken de neergang mee van David de Leeuw, te goedhartig, te weinig koopman, die zijn zaak in die straat moet liquideren, in een ander pand opnieuw en op kleiner schaal begint, maar ook daar aan mislukking schijnt prijsgegeven, - tot zijn dochter Molly, die de handelsflair en het ruime geweten bezit, welke aan haar vader ontbreken, de hele familie met weinig kiese middelen uit de put haalt.

Het epos van de Kalverstraat werd hier niet gedicht. De bontheid van haar aspect, de eigenaardigheid van haar sfeer blijven op de achtergrond. Maar

[p. 136]

dit was ook stellig de bedoeling van de schrijver. Zijn oog had immers slechts aandacht voor de daar, en ook wel elders, gevestigde herenmodezaken. (Het verdere telt zo weinig, dat hij de Nieuwe Zijds Kapel de naam geeft van de nog bestaande, Oude). Niettemin ontbreekt het geenszins aan een meer algemene sfeer: die van de jaren vóór 1900, waarvoor zowel in als buiten de letterkunde de huidige belangstelling groot is, - die van het altijd sterk verbonden joodse gezinsleven, ook bij het arme bevolkingsdeel, enerzijds, het azen op elkaars rampspoed anderzijds, - die van het joodse dialect en de gein. Daarnaast vertoont dan nog Canter trekken van het idealistisch socialisme, dat veel schrijvers van zijn periode, ook Heijermans, eigen was.

Over het algemeen mag men zeggen, dat Canter zijn studie niet heeft neergelegd in reportage, maar behoorlijk verwerkt tot een gedocumenteerd verhaal, dat ons een groot aantal personen presenteert in goeddeels zeer behoorlijke samenhang, dat ons een boeiend tafereel van verwikkelingen ontvouwt en dat zijn naam Kalverstraat met ere draagt. Het boek schijnt vrijwel vergeten, en dan ten onrechte.

Het publiek, dat wel eens moe wordt van het gepluis van tegenwoordig en dan in wanhoop grijpt naar het prul, zou stellig zijn genoegen beleven aan deze caleidoscoop, die bij alle eenvoud in de verbeelding der menselijke structuur toch het tegendeel van oppervlakkig is, en waarvan daarom een herdruk de lopende letterkunde zou verrijken.

24 juni 1950