Kritisch proza

[p. 128]

Ter Braaks oeuvre in zeven delen

Een geniaal werk is een werk van uitzonderlijk hoog gehalte. Het werk van een genie is het werk van een uitzonderlijk begaafd mens. In het eerste geval komt de klemtoon op het werk, in het tweede op de schepper van het werk (de werken) te liggen. Het is geen dwingend vereiste dat de schepper van een geniaal werk een genie is: en niet zo zelden komt het voor dat iemand te midden van een reeks middelmatige prestaties er een van uitzonderlijk hoog gehalte aflevert. Het is ook geen dwingend vereiste dat een genie de schepper van uitsluitend geniale werken is en niet zo zelden komen bij hem enkele minderwaardige prestaties voor: men spreekt dan van mislukking of, zachter, van vergissing.

De uitgever G.A. van Oorschot te Amsterdam verdient de dank van elke intelligent en intellectueel geschoold Nederlander met hart voor de letterkunde om het voorname peil van zijn fonds, oorspronkelijk of vertaald, en de verzorgde vorm waarin hij het op de markt brengt. Ik geef enkele namen: Dèr Mouw, Van Moerkerken, Carry van Bruggen, Lorca, Poesjkin, Virginia Woolf. En thans verschijnt bij hem ook de complete Menno ter Braak in zeven delen.

De twee op het tijdstip waarop ik deze kroniek schrijf uitgekomen banden, de nummers drie en vijf, leveren het bewijs dat Ter Braak een genie was, - d.w.z. een in onze prozakunst van alle tijden wel heel zeldzame verschijning. Hieraan moet ik echter toevoegen dat zijn weinig omvangrijk z.g. scheppend proza, voorzover mij bekend, geen aanspraak heeft op de onderscheiding: geniaal werk, - hetgeen, gelijk ik hierboven betoogde, van de classificatie zijner begaafdheid niets afdoet.

Herhaaldelijk is er gewezen op de overeenkomst tussen Ter Braak en Coenraad Busken Huet. En inderdaad, zij convergeren op de punten van een enorme belezenheid, verzorgde stijl, humor, rechtvaardigheidszin, zwakheid als romancier. Zij gaan ook daarin samen - en dat is voor mij het merkwaardigste - dat bij alle ruimheid van blik en gevoeligheid voor onderdeel hun toch het eigenlijke vermogen scheen te ontbreken anderer letterkundig werk tot de bodem te peilen; men kan althans zeggen dat het instinctief aanvoelen van het esoterische in het kunstwerk bij hen nogal eens verstek liet gaan. De verschillen tussen de beide schrijvers lijken mij voorts in hoofdzaak deze, dat Huet beschikte over een nog iets oorspronkelijker en levendiger stijl, dat Ter Braak het verre wint in diepgang van het denken, en dat hij een bepaalde voorkeur bezit, die van het ontrafelen en met elkaar confronteren van de grote politieke tegenstellingen uit zijn tijd (men denke b.v. aan zijn vertaling van Rauschnings boek over de nihilistische revolutie).

[p. 129]

Deel drie geeft ons naast kleiner werk enkele van Ter Braaks grote verhandelingen en essays, waaronder de magistrale studie Van oude en nieuwe christenen. Het bevat voorts o.m. het geestige, naar zijn Afscheid van domineesland teruggrijpende opstel over Luther, onder de titel ‘De Augustijner monnik en zijn trouwe duivel’.

Deel vijf is het eerste van drie delen Kronieken. De meeste dezer Kronieken, misschien alle (de bibliografie aan het einde van deel zeven zal het ons wel duidelijk maken) verschenen indertijd wekelijks in het Haags dagblad Het Vaderland, waarvan na de bezetting de Nieuwe Courant opvolgster werd. In deze stukken van een beperkte lengte, die zich nagenoeg enkel bezighouden met de oude en nieuwe letterkunde in binnen- en buitenland, treedt de reeds genoemde beperktheid in het diepe aanvoelen soms aan de dag. Ter Braak, te zeer bezeten door bepaalde denkbeelden, is dan niet de volstrekt zuivere waarde ‘meter’. En dat zal nog duidelijker uitkomen in de later volgende kronieken, wanneer, voor onze eigen letterkunde, bij hem Van Schendel steeds meer op de voorgrond komt als waarde ‘standaard’. En desondanks - welk een schat aan voortreffelijke opmerkingen bevatten ook deze korte stukken proza. Hoezeer valt daarbij af de tegenwoordige verzorger der letterkundige kroniek van het laatstgenoemde blad, Jan Greshoff, die amusant kan wezen, maar zijn vaste hobbies heeft. (Ik laat hier de dichter Jan Greshoff buiten, die voortreffelijke verzen schreef.) Liever wenden wij ons opnieuw tot Busken Huet, en durven dan voorspellen dat, evenzogoed als de fijnproever nog weet te genieten van diens kritieken, zelfs waar de tijd het vonnis van de waarde ‘meter’ volkomen herzag, Ter Braak tot datgene wat onsterfelijkheid heet schijnt voorbestemd, omdat het lezen van zijn opstellen een genot van hoge orde zal blijven, ook wanneer het nageslacht een vraagteken zetten zal naast de blaam, of de lof niet meer kan vatten, uitgesproken over hetgeen de tijd inmiddels vergat. Maar hoe dat wezen of worden moge, de Ter Braak zèlf van de kronieken zal tot in lengte van dagen gelezen worden, los van zijn vonnis, los zelfs van zijn onderwerp.

En nu teruggaande tot deel drie wil ik nog even de aandacht vestigen op het uitvoerige opstel ‘De nieuwe elite’, van maart tot april 1919 geschreven, derhalve behorend tot zijn laatste werk, en opgedragen aan Marsman. In dit ook weer hoogst belangrijke en oorspronkelijke artikel ontwikkelt Ter Braak de stelling, aansluitend (gelijk hijzelf verkondigt) aan Van oude en nieuwe christenen, dat de nieuwe Europese elite er een zal zijn van ‘schipperen’, - schipperen n.l. tussen de leidende bruut die de massa verstompt tot ‘massa-elite’, en de schoolmeester die verstard geraakt is in de leer en vervreemd van de wereld. Ter Braak zag daarbij naar nazi-Duitsland, waar de opgeroepen machten der duisternis niet meer openlijk waren te bestrijden, doch slechts door handig schipperen mogelijk ten dele te ontgaan en in hun ergste excessen te remmen. Maar zijn artikel blijft actueel, zolang er in de wereld nog één gemeenschap voorkomt met dezelfde

[p. 130]

doelstellingen, onder welke naam ook, als de nazi's: de bundeling, de totaliteit, het wereldrijk met de wereldmunt, de wereldhoofdstad en de wereldregering. Wij van heden zouden haar bepalen als: niet zozeer de communistische, maar de stalinistische gemeenschap. Daartegenover stelt Ter Braak het schipperen, de opportunistische gemeenschap.

En dan, na dit betoog te hebben gelezen, moeten wij weer aan de schrijver denken en het zelf-gekozen eind.

Er gaat een verhaal van een arm Frans meisje, dat geen uitweg wist en op de tafel in haar kamertje een snipper papier achterliet met dit olografische testament: ‘Ik heb nooit in zijde geleefd, maar ik zal tenminste in zijde sterven’. En men vond haar: zij had zich verhangen aan een zijden koord.

De zelfmoord is christelijk, zedelijk en maatschappelijk ontoelaatbaar. Toch kan hij vormen aannemen, waarin hij desondanks van een stellige grootheid overtuigt.

En tot Ter Braak weerkerend vragen wij ons af: heeft de 38-jarige, die door zijn dood onze cultuur een onherstelbaar verlies berokkende, daarmee de leer van dat ‘schipperen’ in praktijk gebracht?

Kan deze dood voor hem zijn geweest een schipperen tussen het onmiddellijke dat hij niet kon verdragen (de bruut met het woord en het zwaard en de schoolmeester die stom bleef of een vazal werd) en het nieuwe dat hij wel aanwees als ziener, maar (nog) niet ontwaarde met de zintuigen? Is ‘de nieuwe elite’, onbewust of onderbewust, mogelijk het testament waarin hij zijn houding heeft gerechtvaardigd, niettegenstaande, ja òmdat zij opportunistisch was? En, aldus bekeken, moeten wij dan niet erkennen dat er in een dergelijk heengaan door eigen hand ook iets groots kan schuilen?

Het blijven vragen. De biograaf, waarop zijn werk en zijn leven wachten, zal het antwoord moeten geven. Ons past bij het overdenken voorshands enkel rouw.

En thans nog een laatste vraag: in welke stad van ons land en wanneer zal men een plein ontwerpen, waardig de naam te dragen van dat fenomeen: Menno ter Braak?

29 april 1950