Kritisch proza

[p. 125]

Nieuw element in roman van Vestdijk

S. Vestdijk, De kellner en de levenden

Ondanks de herinnering aan zwakke scheppingen blijft Vestdijk voor ons land een figuur (a) die afzonderlijk staat, hetgeen vooral wat de ‘fiction’ betreft, heel wat zegt, (b) van wie men telkens ‘iets nieuws’ verwacht, (c) met wiens laatste werk kennis te maken men wegens het onder a en b vermelde altijd weer begerig is. Vandaar dat hij meer dan enig ander bespreking verdient, en dat hij ook meermalen het onderwerp van de kronieken in dit blad heeft gevormd.

Dit nummer dan zal een korte beschouwing bevatten van De kellner en de levenden, door hem roman genoemd. Naar de vorm is het boek m.i. meer een uitvoerig verhaal, naar de inhoud is het een avontuur met christelijk-religieuse strekking. Een werk van bellettrie met een zekere strekking wil niet alleen ontroeren, maar daarnaast, en ook daardoor de lezer leren. Bij mijn weten is in de roman het element van de strekking of tendentie (liever niet tendenz, en vooral niet tendens) bij Vestdijk iets nieuws.

De strekking treedt in het slot duidelijk aan de dag waar de ‘kellner’ aan de ‘levenden’, d.w.z. de twaalf avonturiers-tegen-wil-en-dank een verklaring geeft van de beproevingen die zij op hun tocht hebben doorstaan, en glansrijk: zij hebben, ook in hoogste nood, God noch het leven verzaakt. Zij hebben tijdens het aan hen voltrokken laatste oordeel (dat zich altijd en alom, ook aan de levende mens, voltrekt) nimmer het oor geleend aan de inblazingen, de verlokkingen en de dreigementen van Satan (hier verbeeld door de ‘oberkellner’ Leenderts). Maar, zegt de ‘kellner’, de mens, ofschoon beschikkend over een vrije wil, zal nimmer God en/of het leven vervloeken.

Het is verrassend deze evolutie bij iemand als Vestdijk mede te maken. Het is verrassend, en toch moet men op zoiets bedacht zijn. Immers, gelijk ik vroeger al eens opmerkte, is er niets zo gevaarlijk, werkt er niets zo gevaarlijk, werkt er niets zo vertroebelend als een vooropgezette mening omtrent de kunstenaar. Woorden als ‘dat had ik nooit van haar/hem verwacht’ houden reeds de kiem van misprijzing in zich besloten, verengen en verstarren onze kritische blik. Het adagium van Heraclitus ‘alles vloeit’ geldt ook voor de beoefenaars der schone kunsten en met name voor de groten onder hen. Het element van verrassing ligt dan ook niet in de vernieuwing in het algemeen, maar in de bepaalde vernieuwing.

Wat nu Vestdijk betreft moet hier echter aanstonds aan worden toege-

[p. 126]

voegd, dat zijn stelling, zijn strekking, niet geheel uit de verf is gekomen. Want de twaalf flatbewoners die de avonturen hebben beleefd zijn maar niet gewone mensen, doch met zorg door de ‘kellner’ uitgekozen, of, zoals hij het op blz. 316 uitdrukt: ‘er zullen er altijd twaalf zijn die ik met een ander oog bezie dan de ontelbaren’. Of de gemiddelde mens een even goed figuur zou hebben gemaakt blijft daarom een open vraag.

Het is niet moeilijk bij een boek als dit symbolen te vinden en parallellen te trekken. In de kellner bespeurt men al spoedig - wanneer hij in het station wijn schenkt uit een waterkan - veel van Christus: de twaalf avonturiers herinneren min of meer aan de twaalf apostelen. De jonge Wim Kwets is ongetwijfeld enigszins gedacht als de apostel Johannes. Van de anderen is men minder zeker, wat evenwel ook ligt aan de schetsmatigheid waarmede de bijbelboeken de meeste apostelen hebben getekend. In de toneelspeler(!) Haack steken elementen van Petrus, mogelijk ook van Thomas. Moeilijkheid leveren de vrouwen onder de reizigers op. Hier moet men eigenlijk de gedachte aan de apostelen op zijde schuiven. Bij mevrouw Schokking heeft Vestdijk mogelijk gedacht aan de moeder van Jezus, bij Aagje Slangenburg waarschijnlijk aan Maria Magdalena.

Wie zich zou willen stoten aan zoveel huiselijks, vergeet de gemoedelijkheid waarmede de middeleeuwse kunstenaars omsprongen met de bijbelfiguren, een gemoedelijkheid, die toenmaals vanzelf sprak en die thans vertedering wekt. Dit neemt niet weg dat ik Vestdijk ook in dit boek - helaas - als kunstenaar niet geslaagd acht, en wel juist wegens het plan waarop zich de bijbelse parafrase afspeelt. Vestdijk ontbeert n.l. de argeloosheid, die een verhaal op het niveau der familiariteit zou hebben gered. Timmermans had daarin kunnen slagen; mogelijk, voor Nrd-Nederland, Coolen; Vestdijk kan dat niet; hij is onmachtig het gemoed - dat hij toch in grote mate bezit - de duidelijke en hier noodzakelijke taal te doen spreken. De mannelijke beperking die hij zich, vaak met schitterende uitslag, oplegt, wordt hier remming. Hij is genoeg kunstenaar om niet te beproeven wat hem vreemd is. Heel zelden slechts poogt hij iets van warmte aan de lezer mede te delen, zo met name in mevrouw Schokking, voor wie zijn hart een kennelijke voorliefde bezit. Maar jammer genoeg mislukt het hem doorgaans, ook dan. Hij is over het algemeen geen tekenaar van vrouwengestalten (de moeder in Ierse nachten was een uitzondering, een hoogst gelukkige). De vrouwen onder de twaalf blijven het schimmigst.

De bezetenheid bij Vestdijk om que coûte waar te zijn werd hem hier noodlottig. Hij heeft, dunkt me, gezegd: ik wil, ik wil juist hier triviale, bekrompen mensen tekenen en hen hun ordinairste taaltje doen spreken. In deze omgeving - het voorportaal van hemel en hel - had gemoedelijkheid, kinderlijkheid gepast, dit past niet.

En hoe staat het met de fantast in Vestdijk, met de gehallucineerde? Deze openbaart zich eigenlijk eerst in de laatste hoofstukken, aanvangend met ‘Het verboden lied’. Als na de veelbelovende aanvang van het verhaal,

[p. 127]

waarin de twaalf flatbewoners onder herhaald bazuingeschal worden bijeengedreven in de touringcar naar het laatste oordeel, en waarover iets van surrealisme ligt, - als na dit begin het gebeuren in de bioscoop en later in het station diep is gezakt, stijgt het vanaf ‘Het verboden lied’, - stellig. Dan komt de tijd der eigenlijke beproeving; dan moeten de twaalf zich uitspreken nopens het verloochenen van God en leven. Maar het stijgt niet tot de vereiste sublieme hoogte. Wij vinden in deze fantasie iets terug van die uit Meneer Visser's hellevaart en ook uit De redding van Fré Bolderhey. Wij vinden er ook iets in van Jeroen Bosch. Maar ik heb de fantasie van de laatste altijd meer curieus dan indrukwekkend gevonden. En zo verging het me ook bij Vestdijk. Het ‘bloedveen’ en het brandnetelmoerasje hebben mij wel even gepakt, maar over het algemeen vind ik zijn fantasieën, hoe overdadig ook hier ontvouwd, weinig oorspronkelijk, en de Satan Leenderts op zijn rechterstroon en met zijn paranymfen deed mij heel weinig aan. Neen, het fantastische is niet - laat ons hopen nog niet - de sterkste zijde van onze scribenten, zelfs niet van iemand als Vestdijk. Blijkens de datering aan het slot heeft hij 8 jaar over dit werk geschreven. En toch, al lijkt het een paradox, het is niet rijp.

De tekening op de buitenkant van de omslag is origineel, en ‘doet het’. Het overzicht van de inhoud aan de binnenkant ontsiert. Vestdijk heeft geen reclame van node, en deze reclame is niet alleen vreselijk snorkend en wezenlijk onjuist, maar ook misplaatst voor een uitgeverij die, hoe jong, reeds kan wijzen op een honorabele staat van dienst.

1 april 1950