Kritisch proza

[p. 122]

Twee apart staande dichterfiguren

G. Achterberg, Sneeuwwitje
L. Vroman, Gedichten, vroegere en latere

Opnieuw vestig ik de aandacht van de lezer op twee dichters, van wie ik vroeger reeds werk besprak. Het zijn Gerrit Achterberg en L. Vroman. Van elk hunner verscheen bij Querido, Amsterdam in 1949 een bundel. De naam van die van de eerste is Sneeuwwitje, van de tweede Gedichten, vroegere en latere. Beide dichters blijken ook thans weer geheel afzonderlijk staande figuren, elk op een volstrekt eigen platform, en die slechts dit gemeen hebben, dat geen hunner ook maar met enig ander dichter in ons land kan worden vergeleken en dat zij opnieuw werk van hoog gehalte hebben afgeleverd.

Achterberg is de virtuoos (maar niet in de zin van kunstenmaker) der variaties op het reeds aan talrijke bundels ten grondslag gelegde thema van de dood der geliefde vrouw. De nieuwe bundel onderscheidt zich van de vorige door een wat strenger vorm, vermits er veel sonnetten in voorkomen, waarbij de auteur zich echter, naar zijn aard, toch veel vrijheid veroorlooft in rijm en maat. Hij volgt als steeds wetenschap - wiskunde, scheikunde, biologie, economie - en techniek bij voorkeur op de voet, wat een hoogst persoonlijk, nieuw-zakelijk element in zijn poëzie brengt. Men wordt er reeds op voorbereid door verstitels als: ‘inflatie’, ‘kegelsnede’, ‘reincultuur’, ‘oculair’.

Hij blijft een moeilijk dichter, hoewel m.i. ditmaal iets minder duister dan voorheen. De boektitel is een buitengewone vondst: het schijndode meisje uit het sprookje is hier de overleden geliefde, uit de dood herrezen door de aanraking met het dichterschap. Men krijgt de indruk dat het altijd eender motief bij deze dichter onuitputtelijk is. Geen zweem van eentonigheid, geen spoor van parafraseren op uit vroeger werk bekende visies. Natuurlijk staat niet alles gelijk hoog, maar het gemiddelde is dat wel. Het doet merkwaardig aan niet slechts dat hier de nuchtere wetenschap ondergeschikt wordt gemaakt aan de kunst, maar ook dat de triviaalste zegswijzen een dichterlijke kracht kunnen verkrijgen.

Zo in het (overigens niet tot de glanspunten te rekenen) ‘Spellbound’, waar de geliefde wordt toegesproken als deelnemend aan een kinderspel: ‘Het is een vast gebod: gij moet hem eeuwig zijn’. Hoe pakkend klinken die laatste vijf woorden, herinnerend aan de uitroep: ‘jij bent 'm’, van kinderen bij het krijgertje spelen, en tegelijk door ‘eeuwig’ een klank verkrijgend van

[p. 123]

ernst, van onherroepelijkheid.

Het dichterlijke en het duistere besloten in het nuchtere, aldus zou men wellicht Achterbergs poëzie kunnen omschrijven. Ik haal een sonnet aan, dat tot de gemakkelijk aansprekende behoort en dat tevens een beeld geeft van de aard van dit werk. Men zal zien dat alle in het eerste kwatrijn opgenomen tekens aan het eind worden herhaald:

Op het behang van Rath & Doodeheefver
staan de figuren die gij hebt gekend:
een hart, een hand, een boomtak bloesemend
en kinderschommels die naar voren zweven.

De randen, door de ratten aangevreten,
krullen aan de vier hoeken overend.
Oud en verschoten, in zichzelf frequent,
raakt het motief tegen de muur vergeten.

Maar deze beelden stonden in uw ogen
en deze ogen zijn uiteen gegaan.
Hoe hoog en ver werden de schommelbogen.
Het hart kreeg alle ruimte om te slaan.
De hand wees mij de wegen naar het leven.
De wereld bloeit. De dood is opgeheven.

Vroman is nog niet in de mate van Achterberg een traditie, maar hij is op weg om het te worden. Ook zijn bundel sluit voortreffelijk aan bij vroeger door mij besproken dichtwerk. Hierin liggen sterke elementen van surrealisme. Niet overal. Zo moet b.v. ‘Wandeling’ slechts een bekoorlijk, weinig persoonlijk liedje heten. Nemen wij echter eens het vers ‘Bloemen’, en zien wij welk een verrassende inhoud door zo simpele titel werd geëtiketteerd.

Als alle mensen eensklaps bloemen waren
zouden zij grote bloemen zijn met lange snorren.
Vermagerende vliegen, dode torren
zouden blijven haken in hun haren.
Tandestokers, steelsgewijs ontsproten,
zouden zwellen tot gedraaide tafelpoten,
katoenen knoppen zouden openscheuren
tot pluche harten die naar franje geuren,

[p. 124]

 

en op de bergen zouden gipsen zuilen staan

 

die gipsen druiven huilen.

 

 

 

Op het water dreven bordkartonnen blaren,

 

de vlinders vielen uit elkaar tot losse vlerken

 

en van geur verdorden alle perken

 

als alle mensen eensklaps bloemen waren.

Dit is een wonderlijk gedicht. Maar men kan het niet als een dwaasheid van zich afschudden. Het blijft een gedicht, d.w.z. een kunstwerk. De hier ontrolde wereld is allerminst onze dagelijkse en toch moeten wij er voor een ogenblik in geloven. Wij worden eenvoudig verplaatst van deze aarde naar elders, en wij weten niet waarheen. Het is de kunst van het surrealisme, dat met eenvoudige middelen - de woorden op zichzelf zijn duidelijk en niet eens bijzonder dichterlijk - een andere omgeving oproept dan wij met de rede bestaanbaar achten. Het is waar dat men er een ‘knobbel’ voor hebben moet. Mij persoonlijk trekt het genre sterk aan, vooral in de schilderkunst. Ik kan niet ontkennen dat de simpelheid waarmede schilders als Magritte in hun beste werk de verplaatsing bereiken, mij meer zegt dan de wildste fantastiek van Jeroen Bosch, die ik eerder verstandelijk bewonder dan liefheb met mijn gevoel. Het surrealisme in de letterkunde is van later tijd en naar ik geloof ook moeilijker in zijn beoefening, waarbij dan nog de poëzie een zekere voorsprong heeft op het proza, doordat het zich meer leent tot de instantanée. Vandaar ook de exceptionele grootheid van de prozaschrijver en romancier Franz Kafka. In onze letterkunde houd ik Vroman tot dusver voor de enige werkelijk surrealistische dichter.

Hij is ook nog op een originele manier geestig. Zo in ‘Anonym’, de beschrijving van een oud, watervlekkig plaatjesboek, blad voor blad, een ‘bijzonder anonym werk’, dat vertoont: op Blad één: ‘het wolkenrijk der vlekken’, en precies zo op het laatste blad ‘het wolkenrijk der vlekken’. Een kostelijk gedicht.

Wij zullen deze twee dichters in ere moeten houden. Tot onze belangrijke letterkundigen behoort Achterberg sinds geruime tijd, Vroman reeds.

18 februari 1950