Kritisch proza

[p. 113]

De betekenis van Victor E. van Vriesland

Victor E. van Vriesland, Drievoudig verweer

Het gebeurt soms dat, wanneer wij een eenmaal gelezen boek weer in de hand nemen of zelfs wanneer wij het maar op tafel zien liggen of in de boekenkast zien staan, de indruk in onze herinnering terugkeert minder als een beeld van het gezicht dan wel als een hoorbeeld. Dit laatste overkomt ons, meer dan bij prozawerken, bij gedichtenbundels. Het is enerzijds begrijpelijk bij hun afwisselende inhoud, maar het houdt anderzijds een grote lof voor de dichter in. Men zegt dan: hij heeft een eigen toon. Aldus overkwam mij en stelde ik vast na de lezing van de bundel Drievoudig verweer, door Victor E. van Vriesland.

De betekenis van Van Vriesland voor onze huidige letterkunde, en vooral de erkenning van die betekenis, kon niet beter blijken dan uit het onlangs door mij vermelde liber amicorum, getiteld Victor en samengesteld door een indrukwekkend aantal Nederlandse letterkundigen, waaraan slechts heel weinigen van naam ontbroken zullen hebben.

Niet ieder kunstenaar is een persoon van gezag in zijn wereld. Factoren van toeval en, wil men, noodlot kunnen daarbij een rol spelen. De letterkundige loopbaan van Van Vriesland bracht hem echter al spoedig in de voorhoede. Hij heeft ons twee historisch belangrijke diensten bewezen. Vooreerst als redacteur van De Vrije Bladen, een periodiek geheel enig in ons land en naar het mij voorkomt van grote invloed geweest; de lof daarover komt evenwel ook toe aan zijn mederedacteuren Stroman, Van Wessem en Van der Woude. Ten tweede heeft hij, nu dertig jaar geleden en dus nog zeer jong, de eerste uitgave bezorgd van het dichtwerk van onze grootste barok-dichter: Dèr Mouw.

En thans treedt hij opnieuw zelf als dichter voor ons met een bundeling naar tijdsorde gerangschikt, van 1910 tot 1948, een samenvatting van de vroegere verzenbundels Voorwaardelijk uitzicht, Herhalingsoefeningen, en Vooronderzoek, met als aanhangsel, en voor een klein deel uit die bundels gelicht, een reeks vertalingen onder de naam ‘Transfusies’. De verzen van Vooronderzoek, omtrent en in de oorlog ontstaan, zijn de minst belangrijke. De colofon vermeldt dat sommige gedichten uit de vroegere druk vanwege de chronologie zijn verplaatst naar de herdruk van Herhalingsoefeningen. Vermoedelijk is daardoor het niveau van Vooronderzoek gedaald; in elk geval mis ik daarin grotendeels juist die eigen toon. Dit is niet bevreemdend indien men bedenkt dat deze oorlog de kunst eer heeft tegengewerkt

[p. 114]

dan bevorderd, en niet slechts officieel. De sfeer, het ‘klimaat,’ was hier te lande buitengewoon ongunstig. Hoe wilde men tot bezieling geraken in een tijd zonder romantiek en heroïek, in een land waar het wemelde van Duitse en N.S.B. tronies en attributen? Deze feiten moeten zich ook gewroken hebben aan de dichter van Vooronderzoek. Veel eenvoudiger geworden, maar zonder de bekoring van de eenvoud bij Bloem, acht ik deze verzen een tijdsverschijnsel. En daarnaast komt ook een zekere gemeenzaamheid voor die nauwelijks nog dichterlijk is. Uit ‘Overgebleven’: ‘De nacht zinkt in mij als een steen Valt in een put’. Hoe schoon zouden deze aanvangswoorden zijn, zonder de laatste vier. Neem hier tegenover het begin van ‘Invocatie’ (uit 1911): ‘Vannacht regent Uw naam van alle sterren af’. Een enkele maal treedt echter ook in Vooronderzoek de dichter ten voeten uit naar voren: ‘Doe afstand in gelatenheid, O hart dat nimmer kwam tot rust’. Met deze regels opent het gedicht ‘Abdicatie’ dat vlekkeloos is.

Als een dichter van de eerste rang openbaart Van Vriesland zich echter - indien ik nu de vele meestal uitmuntende vertalingen van meestal uitmuntend oorspronkelijk werk daarlaat, - in de eerste twee verzenreeksen. Moge hij al eens even herinneren aan Valéry (b.v. in ‘Ontvreemde dag’, waarvan vooral de drie coupletten aan het slot uitblinken), men mag toch nimmer concluderen tot navolging, maar men komt tot het vaststellen van een gelijkgestemdheid.

Het vers van Van Vriesland is vaak zeer diep van gedachte en rijk aan sterke, hoogst moderne beeldspraak. Men ontmoet uiteraard oude bekenden als ‘Het nieuwe hart in de lente’ (te hopen dat dit geen standaardvers zal worden voor bloemlezingen, zoals reeds geschiedde met Dèr Mouws ‘'k Ben Brahman. Maar we zitten zonder meid’; standaardverzen toch worden onvermijdelijk dreunen), als ‘Amsterdamse bohème’ (nog immer toepasselijk, helaas), of het sarcastische - want deze dichter heeft bij alle primaire somberheid veel andere pijlen in zijn koker - van ‘Nocturne domestique’, of de satirieke ‘Klacht van een oude dagbladschrijver’, de man met het kale, te korte pandjesjasje, zo onnavolgbaar geestig opklap-twijfelaar genoemd (Van Vriesland is minder nadrukkelijk, meer echt geestiger dan Greshoff); jammer slechts dat er zinstorende drukfouten in dit boek zijn blijven staan.

Laat ik mogen besluiten met de eerste strofe van een vers uit de minder algemeen bekende, van ‘Nocturne,’ met het ontzaggelijke beeld van de eindregel:

Boven de asfalten mensenstad
Kermt sidderend een hoge stem -
Daar waait verwording grotelijks,
Zwirlend als as en droog en dor
Dwars door het wezenloos gesnor

[p. 115]

 

Als enig onomstotelijks.

 

Schuin achter rengelende tram

 

Hokt een brok maan in ijzren krat.

15 oktober 1949