Kritisch proza

[p. 110]

Een schrijver wacht op zijn ontdekking

J. van Oudshoorn, De fantast, een ongeloofwaardig verhaal

Terwijl ik mij zet tot het schrijven van deze kroniek, voel ik mij iemand die poogt een jarenlange miskenning ongedaan te maken, en ik kan slechts hopen dat anderen mij zullen volgen. De miskende is J. van Oudshoorn, wiens ware naam, J.K. Feijlbrief, eerst veel later althans bij de insiders min of meer gemeengoed werd.

Moge er ook iets schrijnends zijn gelegen in vergeetachtigheid, vooral zo deze zich reeds tijdens het leven van de kunstenaar openbaart, ik kan haar desondanks wel verklaren, wanneer men het uitzonderlijke van het wezenskenmerk in een werk van kunst confronteren gaat met de gemiddelde smaak. Van Oudshoorn was altijd een schrijver voor weinigen, maar ook schrijvers van die categorie kunnen het nog wel tot een redelijk de biet en een bestaansmogelijkheid als auteur brengen, indien hun taal die is van een groot taalgebied. Het mes snijdt dan bovendien van twee, en zelfs meer kanten. Andere taalgebieden, grote en kleine, interesseren zich eveneens voor hun pennevruchten. De buiten het gangbare scheppende, de ‘moeilijke’ schrijver, wiens voertuig de taal is van een verhoudingsgewijs klein gebied, maakt in het binnenland een slechte, in het buitenland geen kans.

Het mocht aan het werk van Van Oudshoorn zelfs niet gelukken door toegenomen aandacht in het verloop van tijd enigermate te worden gecompenseerd door gebrek aan belangstelling bij het verschijnen. Dit laatste viel alsnog te beurt aan Nescio (pseudoniem van J.H.F. Grönloh), óók een eigen figuur in onze letteren, schepper overigens van een naar omvang nog veel bescheidener oeuvre. Niet zo lang geleden kwam de laatste, die ongeveer tegelijk met Van Oudshoorn debuteerde, plotseling naar voren. Letterkundige tijdschriften noemden zijn naam, hij werd een plaats waardig gekeurd in het wijde Panorama, ontvouwd door Haantjes en Smit, dat ik hier vroeger besprak. Ik gun Nescio de vermelding in beide opzichten, want hij verdient haar. Zij werd tot heden aan de nòg belangrijker Van Oudshoorn onthouden. Deze wacht, ik mag niet zeggen op herontdekking, ik moet zeggen op ontdekking.

Toen in 1914 de eerste roman van Van Oudshoorn, Willem Mertens' levensspiegel verscheen, had bij mijn weten de kritiek, voor zover ze niet zweeg, weinig lof voor dit hoogst oorspronkelijk staal van diepte-psychologie, de eigen tijd (en mogelijk zelfs Freud) ver vooruit. Merkwaardig was vooral dat niemand minder dan Van Eeden in een dagbladartikel het boek afwees -

[p. 111]

Van Eeden, die dertien jaar eerder in de roman Van de koele meren eveneens de diepte-psychologie van het seksuele had gebezigd als substraat van een levensbeschrijving.

Luttele jaren na zijn eerste werk gaf Van Oudshoorn een uitvoerige variant op hetzelfde thema in Louteringen, waarin ook, naar de titel reeds aanduidt, enige vertroosting doorbreekt, en het verval van een mensenleven niet dermate hopeloos wordt afgebeeld als in Willem Mertens.

Ik ken van deze schrijver niet alles, - ook al is dat ‘alles’ relatief niet groot. Wat ik van hem ken is dat wèl in absolute zin. Het onvolledige van mijn wetenschap houdt in, dat ik niet een bepaald boek durf aanwijzen als zijn meesterwerk. Echter durf ik, met alle waardering voor de twee reeds genoemde, Van Oudshoorns roman Tobias en de dood te kwalificeren als het meesterwerk onder de mij van zijn hand bekende boeken. Hier, negen jaar na Louteringen deed dit talent zich voor mij kennen van een ten dele gans nieuwe kant. Waren de genoemde twee romans, zoal geen aanklachten, dan toch stellig waarschuwingen, in de laatste werd het thema van het slechte in de mens geobjectiveerd door een zeer persoonlijke humor, die in het vroegere werk ontbrak.

Het is te allen tijde niet eenvoudig gebleken het begrip humor te omschrijven. Humor - zou men wellicht kunnen zeggen, zich bewust van het onvolkomene der bepaling - staat tegenover enkele geestigheid, omdat zijn geestigheid dekmantel is van een wezen van ernst.

Ik wil mij thans wenden tot het laatste werk van deze ongeveer 70-jarige, de novelle De fantast, een ongeloofwaardig verhaal. De novelle is gebaseerd op een gegeven, bij mijn weten in onze letterkunde nog maagdelijk. Weliswaar werd er een enkele maal in het Nederlands geschreven over het z.g. tweede gezicht, waaronder men dan in de regel het (actieve) ‘helderzien’ verstaat (men ziet daar waar men niet is; dit onderwerp werd op indrukwekkende wijze door Augusta de Wit behandeld in een novelle uit haar bundel Verborgen bronnen), - weliswaar werd in mijn Grafreden (bij voorkeur haal ik geen eigen werk aan, maar soms kan het niet geheel worden vermeden) een geval beschreven van die andere vorm van het tweede gezicht, de passieve, het ‘helder gezien worden’ (men wordt gezien daar waar men niet is), - maar in De fantast werd de magistrale vondst deze, dat beide vormen voorkomen in één persoon!

Aansluitend aan de humor van Tobias en de dood, is er in deze novelle van huwelijksverval een gehele reeks van de kostelijkste opmerkingen en zinswendingen te vinden, waardoor de lezer opzettelijk van een diepgaande ontroering wordt weerhouden. Wil men een voorbeeld? Als de hoofdpersoon, Daniël, - de naam herinnert aan de leeuwenkuil van deze echtvereniging -, als deze Daniël, weinig gelukkig ook in het bezit der wonderlijke dubbele gave van het tweede gezicht, in bed zijn geval overdenkend, tot de slotsom komt dat hij lijdt aan een dwanggedachte, wil hij daarvan zijn naast hem slapende wederhelft in kennis stellen. De schrijver

[p. 112]

noteert dit aldus: ‘Gewend ook 's nachts het laatste nieuws onverwijld door te geven, kwam Daniël in het donker overeind’. Ironie? vraagt de lezer. Het antwoord luidt: Neen, de ondergrond is tragisch; hier hebben we de zuivere humor.

Hoewel, zoals Tobias, in een lichte toets gehouden, vergeleken althans met de schier verpletterende zwaarte van het aanvangswerk, is toch ook deze novelle eerst op volle waarde te schatten door de in zake schone letteren behoorlijk geschoolden. Dat thans eindelijk door hen die een stem van gezag kunnen doen horen - en hiermede doel ik vooral op critici van de jonge garde - aan Van Oudshoorn een ereschuld van vele jaren zwijgen moge worden gedelgd!

Wij moeten afwachten.

1 oktober 1949