Kritisch proza

[p. 107]

De boektitel heeft ook zijn eisen

Indien goede wijn al geen krans behoeft, hij behoeft toch wel een etiket, en dan, dat spreekt, een etiket dat ons de inhoud aandient. Wijn is de edelste, gevoeligste drank die de natuur oplevert (dit wordt niet geboekstaafd voor geheel-onthouders, maar dezulken schijnen zeldzaam te worden, tenzij uit noodzaak), en tegelijk een drank waarbij de mens in de eerste plaats de natuur zelf haar gang moet laten gaan. De voortreffelijke eigenschappen, gepaard aan een grote verscheidenheid in het produkt, geven de drank recht op meer dan een etiket met enkel het woord ‘wijn’. Zo handelt men dan ook niet.

Letterkunde correspondeert met wijn in velerlei opzichten - men denke o.m. aan termen als: de oogst van het jaar. Ook het werk van letterkunde heeft een etiket, zijn titel, en, gezien zijn verscheidenheid, kan men niet met enkel ‘boek’ volstaan. Ik herinner mij als klein kind het verhaal van mijn ouders omtrent een schrijver die voor zijn eersteling, hopelijk eenling, geen andere titel wist te bedenken dan: Een nieuw boek. En het merkwaardige is dat hij nog een uitgever vond (intussen zeker driekwart eeuw geleden).

De titel van een boek heeft ook zijn eisen, niet minder dan de inhoud. Het beste zijn die titels die iets omtrent de inhoud mededelen en die tevens - dat is althans een eis van onze eigen tijd - door kortheid uitmunten. Natuurlijk heeft ook de laatste eis zijn grenzen. Zo was het onjuist van Ter Braak om aan Walschap, schrijver van Trouwen en Celibaat, te verwijten dat de naam van zijn daarop volgend werk, Een man [lees: mensch] van goeden wil, uit vijf woorden bestond. Dat zweemt naar kinderachtigheid. Ik ken laatstgenoemde roman niet, maar ik zou alleen tegen de opdruk bezwaar maken als hij de inhoud niet dekte.

Een goede titel, markant en niet lang, kan een auteur veel hoofdbrekens kosten. Vooral de prozaïst ziet zich soms voor een moeilijke opgave gesteld. De dichter heeft het gemakkelijker. Niemand duidt het 'n dichter euvel indien hij zijn bundel ‘verzen’ noemt of ‘gedichten’. De prozaschrijver durft echter zijn bundel niet ‘proza’ te noemen, of zo hij het al durft, gelijk Van Looy met zijn eerste boek deed, durft hij het toch slechts eenmaal, en vindt geen navolgers. Denk u eens even in welke indruk een uitstalraam met behalve de auteursnaam enkel het woord ‘proza’ maken zou, links, rechts, van onderen, van boven talloze malen herhaald, terwijl toch een tentoonstelling met enkel ‘verzen’ achter hetzelfde venster u eerder zou boeien dan afstoten. Op het waarom van dit verschijnsel kan ik hier niet ingaan.

[p. 108]

De prozaïst heeft dus vaak te kampen met de juiste titel. Over hem en zijn titels wordt hier verder alleen gehandeld. Ook de erkende groten onder hen slaagden lang niet altijd. Nemen wij Couperus, Antiek toerisme, De berg van licht, Iskander, De stille kracht klinken sonoor, De boeken der kleine zielen, Van oude mensen, de dingen die voorbijgaan..., Langs lijnen van geleidelijkheid, Over lichtende drempels klinken hol. En dan is die ene titel met titteltjes nog wel bijzonder geaffecteerd. Zo verging het ook een andere grote als prozaïst. Van Eeden, raak en eenvoudig in De kleine Johannes, bedierf enigermate een toch heel bijzondere roman door de gemaniëreerde titel Van de koele meren des doods.

Goedkoop, een echt Jantje van Leiden, is de titel die niet meer bevat dan de verzonnen eigennaam, ten volle of ten dele, van de hoofdpersoon: Bartje, Flipje, Eline Vere (overigens wel muzikaal), Rika, Tille, Hilda van Suylenburg, Geertje, Barthold Meryan, Roeland Westwout. Van Looy redde de titel Jaapje min of meer door de vervolgtitels Jaap en Jacob. Maar al deze benamingen, eenvoudig of oneenvoudig, vertellen ons niets omtrent het boek zelf, waarom heet Geertje niet Rika? Men voelt hier geen enkele noodzakelijkheid.

Zodra men in de titel een synthese poogt te geven van de inhoud is men op de goede weg, maar bereikt daarom nog niet steeds het doel. Een veel voorkomend verschijnsel vormen de titels die meer beloven dan ze bij mogelijkheid kunnen geven. Het is een mode van de laatste tijd om een titel te gieten in de vorm van een stelling die minder dan onbewijsbaar, die ronduit absurd is. Nemen we Een man zet door, van Toonder. Niet alleen hebben wij het na de bevrijding anders beleefd, toen 'n man in ons land helemaal niet doorzette, behalve als het een plaatsje in de bioscoop betrof, maar ook mag de vrouw de schrijver voorhouden: En ik dan? De bedoeling is natuurlijk: Een man, die doorzet, of: Een doorzettende man, of: Een doorzetter. Maar dat klinkt niet. Dan maar liever fout.

Van hetzelfde laken een pak zijn: De duivel vaart in ons (van de Belg Van Aken, een belangrijk schrijver; maar wij slaken bij het lezen van deze titel toch de verzuchting: gelukkig zijn er uitzonderingen), De vrijheid gaat in 't rood gekleed (door Theun de Vries; als hier stond ‘ging’ was het juist geweest, zoals b.v. bij Fabricius: Komedianten trokken voorbij), En de akker is de wereld (door Dola de Jong; een sprekende titel, en toch ernaast), Een zoon begraaft zijn vader (door Van Randwijk), Een mensch vindt het geluk (door Marie Schmitz).

Ik zou nog veel voorbeelden van zulk soort fouten kunnen aanhalen, maar ik wil niet de indruk wekken dat de duivel in mij zou zijn gevaren. Schrijvers van formaat begaan met dat al dergelijke vergissingen zelden. Van Schendel noemde een zijner boeken: De wereld een dansfeest, en niet: De wereld is een dansfeest. Dit tekent het subtiele gevoel voor stijl van de rasechte auteur (want dat is hij voor mij, ondanks mijn bezwaren). De betekenis van de titel ligt ver van de dwaze slagzin; immers, ze is eenvou-

[p. 109]

dig deze: de wereld als een dansfeest.

Summa summarum: titels die ons iets zeggen en ons tevens het juiste zeggen, waarlijk grote titels, zijn even zeldzaam als waarlijk grote boeken. In de regel komen nog de beste titels tot stand wanneer de schrijver geduldig het procédé van rijping afwacht, gelijk de wijnbouwer doet met zijn produkt. En anders moet hij maar vertrouwen op een ingeving.

17 september 1949