Kritisch proza

[p. 102]

De kunst van vertellen in Nederland niet zeer sterk ontwikkeld

Ik wil nog eens iets nader ingaan op wat ik hier en daar reeds vroeger aanstipte: hoe staat het met de kunst van vertellen in ons land?

Daarop moet het antwoord nog altijd luiden: niet te best. Aan de Nederlandse litteraire bent kan men de gave tot deze kunst moeilijk geheel ontzeggen, maar zij is van huis uit niet krachtig ontwikkeld en liet zich daarom door de z.g. Tachtigers te gedwee als minderwaardig in een hoek duwen. Bekend is de leuze der laatsten dat de kunst (waaronder de letterkunst valt te verstaan) moet zijn de allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie. Dit devies dat treft door opgewondenheid niet minder dan door gebruik van vreemde woorden (waarom niet geschreven van allerpersoonlijkste uitdrukking en ontroering, juist als men ‘Holland hoog wil opstoten in de vaart der volkeren’?) en waarvan de steller, gelijk men weet, Kloos was, heeft verderfelijk gewerkt en doet het nog. Daarmee zij geenszins beweerd dat er geen kunst zou mogen wezen van zeer eigen inhoud en vorm, maar alleen dat zodanige kunst niet mag worden uitgekreten als de enige. Naast het vele goede, en meer nog het vele merkwaardige, dat dit devies aan letterkundig werk opleverde, heeft het de eenzijdigheid bevorderd en daarmede zijn produkten met name voor het buitenland ontoegankelijk gehouden. De poëzie kan zich de excessen beter veroorloven dan het proza. De extreme oudste verzen van Gorter zullen naar mensenmaat onvergankelijk blijven, het extreme proza van Van Deyssel - Menschen en bergen, Een liefde, De kleine republiek - leest men (het een meer, het ander minder, maar in hoofdzaak alle toch in de eerste plaats) als een curiositeit van uitvoerige onderdeel-beschrijving. Het is veelzeggend dat het enige populaire proza werkje uit de begintijd van De Nieuwe Gids De kleine Johannes is geweest, een werkelijk verhaal, en dat Van Eeden voor het vervolg, Johannes Viator, waarin geen draad valt te ontdekken, ook slechts lezers vinden kon uit de kringen die Menschen en bergen verteerden. Het is evenzeer veelzeggend dat Van Looy eerst de algemene belangstelling wist te trekken toen hij de, overigens meesterlijke, beschrijvingskunst vaarwel zegde voor de jeugdkroniek van Jaapje en zijn vervolgen, waarin evenwel de resten van de oude stijl-Adam nog hier en daar storen.

Een kunstwerk mag extreem, of met het meer vulgaire woord buitenissig zijn, zelfs een geheel oeuvre mag het wezen: de zaak gaat evenwel onherroepelijk fout indien een gans geslacht van leiding gevende kunstenaars het extreme als een uitsluitend ideaal najaagt. Daarmede vervreemdt het zich en zijn scheppingen van de massa. Men verstond dat vóór '80 beter. Het heeft geen zin om neer te zien op schrijvers als Van Lennep, Oltmans

[p. 103]

en Toussaint, alleen reeds omdat zij bij alle onverzorgdheid van stijl en aanleunen aan grotere buitenlanders toch zeer wel wisten waarmee zij hun land- en tijdgenoten in spanning konden houden. En na hen, tevens naast hen, mag men ook Justus van Maurik noemen, de eenvoudige maar dikwijls amusante en ras-echte verteller die zijn weg ging dwars door de Tachtigers hooghartig afgedaan met zwijgen hunnerzijds en meer gelezen dan al hun prozaïsten tezamen.

In die mate echter heeft '80 schrijver en lezer vervreemd dat de laatste zich al gauw wantrouwend verre hield van wat er in hun tijdperk verscheen van onbekende zijde, naardien hij ook daarin de woordkunst vreesde en de afwezigheid van het boeiend element. Ik weet althans geen andere verklaring voor het feit dat de roman van de jonge Bernard Canter, Kalverstraat (1904) geen aandacht trok, - een voortreffelijke schildering van Amsterdamse confectiewinkeliers van hoog tot laag, een brok leven ook waarin iets ‘gebeurt’.

Het is hier nog de plaats voor een enkel woord over onze z.g. dameslitteratuur. Jonge kunstenaars, na deze schrijfsters geboren, hebben veelal smalend op haar werkstukken neergezien. Ten onrechte evenwel. Want al mag men toegeven dat het gezichtsveld wijd, noch de visie sterk persoonlijk, noch de stijl verantwoord waren (dit alles over het algemeen genomen), één grote verdienste is onmiskenbaar: in die boeken werd iets verhaald, de gemiddelde lezer ontdekte er iets in van zichzelf, en dit verklaart niet slechts een groot debiet, doch rechtvaardigt het daarenboven. Met dat al maakt een teveel aan psychologische bespiegeling deze boeken nog te lijvig.

De laatste 10 à 20 jaren begint onze prozakunst zich meer af te wenden van de uiteenrafeling der feiten en motieven, en zich te wenden tot het ‘gebeuren’, dus tot het eigenlijke vertellen. Dit is op zichzelf verheugend, maar stijl-maniërismen, erfstukken van de Tachtigers, of ook wel sterk gewestelijke wijzen van uitdrukking, werken nog veelal storend, al moet er aanstonds aan worden toegevoegd dat het essay aan gewrongenheid meer mank gaat dan roman, novelle, vertelling. Het essay is bij ons nog steeds lood- en topzwaar.

Het verhaal dat tegelijk treft door zijn inhoud en pakt door het eigene van een eenvoudige verwoording - een genre waarin b.v. De Maupassant uitblonk - wacht hier, naar mij voorkomt, nog steeds op zijn scheppers. Wie daarin slaagt verricht een loffelijk werk. Het publiek is helemaal niet dom; het leest niets liever dan ‘een werkelijk goed boek’. En als men daarin het excessieve vermijdt, kijkt het niet rancuneus naar vroegere excessen.

25 juni 1949