Kritisch proza

[p. 99]

Tweeërlei afscheid

Muus Jacobse, Het kind en andere gedichten
Ida G.M. Gerhardt, Kwatrijnen in opdracht

Muus Jacobse (Dr. Heeroma) heeft bij zijn vertrek naar Indië als een soort afscheid een bundel verzen uit de jaren 1942-1945 in het licht doen geven onder de titel: Het kind en andere gedichten. De bundel opent met ‘Het kind’, een telkens herhaalde vermaning om eerbied voor zijn ouders te blijven koesteren, onder welke omstandigheden men ook wordt geboren:

Je vader en je moeder moet je eren:
Hoe zou jouw onschuld ooit geboren zijn
Zonder de blinde gloed van hun begeren?
Bid voor hen, kind, want vruchtbaarheid is pijn.

Bevredigd heeft mij dit gedicht niet; ik miste er de toon van het dichterschap in. Een vergelijking met Speenhoff, die enkel rijmer was zou onbillijk zijn, maar het is fataal dat diens schim, zij het ook vaag, voor mij oprees in deze didactische poëzie van soms wel zeer gemeenzame zeggingswijze. Stellig beter komt mij het dan volgende vers, ‘De historie’ voor, waarin ons wordt geleerd dat het beste lot voor de groten der aarde is het vergeten worden, overmits de geschiedenis een door kleingeestigheid vertrokken beeld van hen pleegt te tekenen. Wat daarna volgt is kleiner van omvang, meermalen in sonnetvorm en bevat mooie regels, soms ook volledig gave verzen en oorspronkelijke gedachten (b.v. het slot van ‘Abel’). Hier is de taal ook meer poëtisch, meer gespierd, klinkender en toch eenvoudig. Als geheel goed werk van een dichter van niet het hoogste plan.

Ida G.M. Gerhardt reikt intussen verder in haar bundel Kwatrijnen in opdracht. Een los vel verklaart ons de titel als voortgekomen uit het feit dat de dichteres ‘deze verzen verkoos noch ontvluchtte’. Ze zijn dus bij ingeving ontstaan en ze moesten geschreven worden. Het kwatrijn in de hier beoefende vorm dat is niet de vierregelige strofe zonder meer, maar die waaraan de eerste, tweede en vierde regel rijmen en die tevens in haar vier regels een op zichzelf staand geheel is - leent zich bij uitstek tot een poignante voordracht, waarvan men het slotrijm voelt ‘vallen’ gelijk aan het slot der vergadering de onverbiddelijke voorzittershamer.

Ook deze bundel is in zekere zin een afscheid, t.w. een afscheid van, meer nog een lijkrede op de schoonheid van ons land. De belangrijke Amerikaanse auteur Henry Miller, meermalen reeds door mij genoemd, heeft in

[p. 100]

een voortreffelijke beschrijving de verwoesting van de Verenigde Staten door de inwoners zelf aan de kaak gesteld onder een titel welke alleen reeds een vondst is: The air-conditioned nightmare. Ida Gerhardt doet hetzelfde voor ons land in een korte, zware taalmuziek als alarmerende bazuinstoten:

De laatste plek die Rembrandts licht behield
Het brons, het grauw, magisch door hem bezield -
Werd in één dag, bij kreten en muziek,
Door hebzuchts pletterwals voorgoed vernield.

In dit vers hoort men boven de prollige deun van de harmoniekapel (hoe weinig toepasselijke benaming!) de noodlotsfanfare van de Oordeelsdag. Aldus, in een mannelijk aandoende versificatie, keert de dichteres zich vol hoon en vol haat tot de vernietigers van ons landschapsschoon. En voorwaar, zij heeft gelijk, zij het misschien dat nog niet alles verloren is. Maar in de Kamers, in de organen van bestuur zitten te weinig voor schoonheid gevoeligen, of indien ze daarvoor al niet ongevoelig zijn dan komen ze er te weinig voor uit. Waar moet het met ons land heen? vraagt men zich wel af. Ik zal niets liever zien dan dat ieder gezinshoofd over een eigen woning, niet in huur, maar in eigendom beschikt en ik zal ook niets liever zien dan dat Nederland door industrialisatie meer zelf-supporting wordt en tegelijk zijn werkloosheid tegengaat. Maar is het nodig, daaraan op zulk een schaal land en water te offeren? Kan men niet minder in de breedte, meer in de hoogte gaan? En hoe zal het later geslacht, ook, ja vooral dat der arbeiders, over het onze denken, wanneer het de schoonheid alleen nog zoeken kan in reservaten? Doch de klacht betreft in wezen de houding der hele aardebevolking tegenover dier, plant en landschap.

Ida Gerhardt is niet iemand die de markt zoekt, de markt der kunstenaars:

Ik zag de kunstenaars in zwarte stoeten
Elkander in het stadion ontmoeten.
De auto's stonden op de asfaltweg.
Een lachen vluchtte heen op zilv'ren voeten.

De dames en heren mogen het zich voor gezegd houden, en de dichterhekelaar vergeve men het al te rechtlijnig denken. Ik persoonlijk voel overigens het veelvuldig samenrotten der kunstenaars - en niet alleen in ons vaderland - aan als een bezwaar voor de bloei van kunst en kritiek.

Uit deze zeer mooie verzameling kwatrijnen noem ik tot slot dit aan de bezetter, misschien het waardigst ‘afscheid’ tot dusver verwoord:

Uw doortocht door dit volk brengt geen in kaart.
Niets dan de tekenen dat Gij mèt ons waart:

[p. 101]

 

Over het werk der edelsten Uw naglans,

 

- De bliksemflitsen van Uw nedervaart.

11 juni 1949