Kritisch proza

[p. 96]

Dictatuur van het dichterschap

W. Somerset Maugham schrijft in zijn veelgelezen en als gids beschouwde Introduction to Modern English & American Literature ergens tegen het einde: ‘poetry is the crown of literature, prose the selfeffacing companion, as it were, who stands aside to let her mistress pass.’

Deze uitspraak in een nieuw boek geeft volstrekt geen nieuw gezichtspunt, maar nademaal Maugham in de letterkundige wereld een plaats van betekenis bekleedt, loont alleen reeds die omstandigheid de moeite deze zijn aangehaalde woorden iets nader te beschouwen. Zijn ze juist? Verhoudt het proza zich tot de poëzie inderdaad als een soort lakei tegenover de meesteres, en maakt het nederig ruim baan om deze de voorrang te geven? Bij de beantwoording van de vraag laat ik uiteraard buiten beschouwing dat ikzelf geen poëzie heb geschreven; men prijst als criticus niet eigen parochie aan, noch keurt men de andere af.

Welnu, in het genoemde boek is onder veel kwalijk te verdedigen stellingen deze niet alleen onhoudbaar, maar juist door haar generaliseren ook gevaarlijk. Zij verwijst alle prozaïsten naar de achterhoede en zij doet dit in een vonnis zonder schijn van motivering. Zij is, in slechte beeldspraak gevat, ook reeds bij vluchtige beschouwing baarlijke nonsens. Heeft Maugham, om enkele overleden buitenlandse prozaïsten te noemen, nooit gehoord van de Spanjaard Cervantes, de Rus Tolstoï, de Fransman France, de Engelsman Dickens, de Amerikaan Hawthorne? Hij heeft er natuurlijk van gehoord, en natuurlijk ook van gelezen; maar hij bestempelt hen rustig als kunstenaars van de tweede rang, en hij wekt ergernis door het apodictische, het axioma-karakter van zijn these. Ze hangt in de lucht bij gebreke van poging tot verdediging. Ze is trouwens niet te verdedigen.

Ik haal Maughams woorden aan om te tonen dat ze niet alleen nonsens, maar ook gevaarlijk zijn. Ze passen geheel in de vroeger door mij gesignaleerde ‘dictatuur van het dichterschap’. Deze dictatuur kan voor een bepaald tijdperk in een bepaald land een feit zijn, en zij is dan een betreurenswaardig feit: want zij wijst er op dat het gehalte der poëzie (in die tijd en in dat land) hoger was, gemeten naar de mogelijkheid van ontroering, dan dat van het proza. Zij wijst op een betrekkelijke rijkdom van het een, een betrekkelijke armoede van het ander.

Gaat men echter beweren - en dat doet Maugham - dat de poëzie naar haar wezen hoger staat dan het proza, dan maakt men zich schuldig aan een ongerijmdheid.

Men kan dus zeggen: toen en daar stond de poëzie boven; gelijk men kan zeggen: in de 17de eeuw wees onder alle in ons land beoefende kunsten de

[p. 97]

schilderkunst de hoogste bloei aan. Men kan echter niet zeggen: letterkunde staat boven schilderkunst. En zo kan men ook niet zeggen: poëzie staat boven proza.

Immers, zodra men het algemene en vrij nevelige terrein van de ontroeringsmogelijkheid bij de ontvankelijke mens verlaat voor het speciale en concrete van de waardering van het kunstgehalte ziet men onmiddellijk te doen te hebben met onvergelijkbare grootheden.

Schilderkunst staat niet hoger dan tekenkunst, noch is het omgekeerde het geval. Ze zijn eenvoudig twee vormen van plastische kunst welke naast elkaar staan. Dat er grensgebieden zijn waarbij de schilderij de tekening kan naderen en de tekening de schilderij, doet niets af van het feit dat de begrippen schilderij en tekening door ieder uit elkaar worden gehouden, omdat ze elk een eigen voorstelling in ons wekken.

Het is dan ook een wanbegrip, betreurenswaardig door zijn ingeworteldheid zowel bij de wereld in 't algemeen als bij de overheid in het bijzonder, dat ‘de’ schilderij hoger wordt aangeslagen dan ‘de’ tekening, en ‘het’ gedicht hoger dan ‘het’ proza.

Om mij nu te bepalen tot de laatste beiden, - er zou nog voor enige voorkeur te zeggen zijn wanneer het gedicht op meer kundigheid, meer meesterschap wees dan het ondicht, wanneer, om kort te gaan, het eerste het moeilijkst was. Dit is dan ook de algemeen verbreide opvatting. Ze houdt evenwel geen steek. A neigt krachtens aanleg uitsluitend tot het een, B tot het ander, voor A is de door B beoefende vorm van letterkunde moeilijk, soms onmogelijk, voor B geldt mutatis mutandis hetzelfde. C kan beide vormen beoefenen.

Men zou echter kunnen stellen dat, al brengt ook de begaafdheid vanzelf een zeker gemak van hanteren mede, dit nog niet bewijst dat het ene genre op zichzelf niet moeilijker zou wezen dan het andere en dat C niet beter is als romancier dan als dichter. Edoch dit laatste bewijst niets omtrent de meerdere moeilijkheid van het een boven het ander; slechts duidt het meerdere begaafdheid vóór het ene aan.

En wanneer wij nu de moeilijkheid van beide genres nader bekijken ontdekken we dat elk zijn eigen moeilijkheden bezit. Beginnen wij met het vers. Daarbij laat ik het zogenaamde vrije vers, dat maat noch rijm heeft, buiten beschouwing. Want dit is een truc die door typografie de indruk van een vers wekken wil bij wat niets anders is dan proza, en soms nog lelijk proza ook. Het vrije vers schijnt intussen gelukkig weer démodé te raken; het publiek doorziet blijkbaar de trucage. Maat en rijm van het wezenlijke vers zijn dan inderdaad banden die, hoeveel speelruimte ze laten, toch de kunstenaar dwingen binnen een zeker keurslijf. Deze dwang kent het prozastuk niet.

Het gemak van het vers daar tegenover is zijn kortheid. Het leent zich daarom bij uitstek voor de inval. Stellig meer dan negentig procent der verzen is lyrisch. Lyriek mag, en, ik geloof zelfs, moet kort zijn. De epiek

[p. 98]

wordt weinig meer beoefend en terecht. Niet ten onrechte wordt voor 't verhaal steeds meer de prozavorm gekozen. In het verhalend vers toch zijn de schier onvermijdelijke inzinkingen duidelijker voelbaar. Dit trad ook aan de dag bij Vestdijk. Diens beide grote epische gedichten, De vliegende Hollander en Mnemosyne in de bergen tellen niet onder zijn beste poëzie, al bezit het tweede prachtige zangen. Maar het zal ons toch nooit overkomen dat wij, wanneer het klokje van gehoorzaamheid slaat, van de gebonden epiek zo moeilijk afscheid kunnen nemen als van de ongebonden.

Tegenover het gemak van zich gêne te bewegen bestaat voor het proza een moeilijkheid hierin dat het naar zijn aard langer is en toch de aandacht moet vasthouden. Daarbij stelt het zekere eisen van innerlijke structuur, die slechts bij de schets ontbreken. Maar de schets is ook enkel een aanloop. Reeds de vertelling is niet denkbaar zonder een, nog wel weinig samengesteld, skelet. Dit wordt ingewikkelder bij de novelle en bereikt haar maximum aan vervlochtenheid in de roman. Het is waarschijnlijk geen geringe opgave na een arbeid van wellicht vele maanden een roman af te leveren die treft, goed in elkaar zit en uit één blok is gegoten. Kan men dan volhouden dat een werkstuk van lyriek, vlekkeloos maar ook klein, moet voorgaan door de deur, alleen bij de gratie van rijm en maat? Laat ze elk door een afzonderlijke ingang binnenstappen.

Ik zou op nog andere verschillen kunnen wijzen; op voordelen, op mogelijkheden aan een van beide genres eigen. Het is er mij nochtans slechts om te doen te protesteren tegen de onttroning van het proza. Indien ik speur naar de reden waarom men de dichtkunst en daarmede vanzelf de dichter het hoogst stelt - Duitsland gaat op deze dwaalweg wel het verst door een prozaïst van betekenis een dichter te noemen als was zulks een speciale eretitel -, dan geloof ik niet mis te tasten door een belangrijke invloed toe te kennen aan het oog. Het vers bezit iets spectaculairs dat aan het proza ook bij de mooiste letter en bladspiegel ontbreekt. Het vers heeft een zekere bevalligheid van uiterlijk. Het streelt ons gezichtszintuig. Men behoeft om het te genieten er zich niet zo bepaaldelijk toe te ‘zetten’. En dan het gemak van zijn kortheid, van die niet geheel gevulde regels! Al begrijpt men het niet gans, het blijft een genoegen er naar te kijken. Ook werkt de uitgever mee door aan het kleed van een bundel poëzie extra zorg te besteden. Hij tast ons daarmee zo aardig in ons zwak. Wij zijn al half ontwapend, we geven ons al half gewonnen bij het in de handen nemen. Die uitgevers toch!

28 mei 1949