Kritisch proza

[p. 90]

Een werkstuk van ongemene betekenis

Anna Blaman, Eenzaam avontuur

Wanneer men van dit laatste boek van Anna Blaman (pseudoniem) de enigszins verbrokkelde, niet zeer boeiende, maar ook korte proloog achter de rug heeft, wordt men door het eigenlijke verhaal niet alleen dadelijk gepakt, maar ook spoedig overtuigd van het talent der schrijfster. Het bezit merkwaardig grote deugden naast merkwaardig grote gebreken. Wat het meest opvalt is dat het handelt over niets dan erotiek. Hierin heeft de schrijfster helaas geen maat weten te betrachten. Wij krijgen er èn te vele, èn te zware doses van. Men mene daarom niet te maken te hebben met een onzedelijk boek. Onzedelijk is, gemeten naar de maatstaf van de kunst, alleen dat werk waaruit de bedoeling van de auteur blijkt om onzedelijk te zijn. Zo kan een kunstenaar een ‘naakt’ schilderen, maar hij schildert geen ‘bloot’.

Hier is geen kwestie van onzedelijkheid omdat de auteur geen enkele bijgedachte naar prikkeling van het zinnenleven in de lezer koestert, maar volkomen oprecht en eerlijk, volkomen uit innerlijke drang, ja zelfs uit innerlijke dwang heeft geschreven. Zij heeft zichzelf uitgeschreven en in dit opzicht bestaat er een merkwaardige overeenkomst tussen Anna Blaman en haar detective King.

De grote openhartigheid ook in het onderdeel maken echter dit boek wel totaal ongewenst voor hen die niet tot geestelijke rijpheid zijn gekomen. Het kan dan immers daartoe leiden dat zij het boek niet meer beheersen, dat zij er onder raken, en zulks te eerder in deze tijd van veel onevenwichtigheid bij onze jeugd. Maar... men doet er ook goed aan Dostojewsky niet te lezen vóór zijn dertigste jaar.

In haar drift naar waarheid gaat deze auteur soms te ver, d.w.z. zij overschrijdt die grenzen welke wij niet met grenspalen kunnen afbakenen, maar die wij in ons innerlijk zien als de lijn met de onverbiddelijke borden van voor de kunst verboden toegang tot wat daarachter ligt. En daarnaast is mijn tweede bezwaar dat waar de schrijfster binnen de lijn gebleven is, haar landschap op den duur te eentonig wordt omdat door het hele werk enkel en alleen sprake is van erotiek. Haar kennelijk streven naar een synthese van het lijfelijke psychische in de liefde tussen vrouw en man kwam niet tot volle ontwikkeling; ook het hartstochtelijke in abjecte vorm naderend tot het dierlijke, vervult een grote, te grote rol. Aldus raken wij allengs over onze beklemming heen. Op ongeveer blz. 150 begint onze

[p. 91]

belangstelling aanmerkelijk te zakken, maar gelukkig weet de auteur haar tegen het einde nieuw leven in te blazen.

De bouw als roman is vrij zwak. Het op zichzelf wel aardige verhaal van de vier meisjes in het pension Mon Plaisir is een losse episode, en de poging om die episode meerder bestaansrecht te geven door later de meisjes nog even stuk voor stuk op te rakelen te doorzichtig in haar bedoeling en te onbeholpen in haar uitwerking. De verspreid voorkomende zinspelingen op onnatuurlijke aandriften konden zonder schade en met winst worden gemist, want ook daarbij is er geen samenhang met het verhaal.

Hiernaast zijn er ook redenen tot bewonderen te over. Vooreerst is de stijl smijdig, natuurlijk en gevoelig, en is de veelvuldige, maar altijd kort gehouden dialoog of inwendige alleenspraak doorgaans meesterlijk. Dit is geen weelderige stijl, waarin men zo spoedig iets kunstmatigs ontdekt, maar wel een rijke stijl die ons verzadigt zoals de kleine golven van een stroom waarop het zonlicht valt ons oog verzadigen. En uit deze rijkdom schittert dan nog telkens een briljant gedachtenleven op, dat zich uit in zinnen gelijk deze: ‘als ze verliest, dan zal dat toch pas zijn nadat ze heeft gewonnen’ (blz. 184; er is sprake van een man en vrouw die elkaar beminnen en tegelijk heimelijk beoorlogen; of deze, waarin de vrouw Alide onderstelt dat haar minnaar Peps haar ziet als een mooie rashond, trouw aan hem, de meester: ‘straks weer op straat, zou hij misschien ook fantaseren dat het pronkdier zo diep onderworpen was aan dressuur van zijn royale liefde dat het los kon lopen en toch bij hem blijven zou’ (blz. 139).

Deze vrouw Alide is een van de twee hoofdpersonen en tegelijk de spil. Zij houdt van Bart Kosta, en verlaat hem voor een vulgaire amourette met de dameskapper Peps. Tussen Kosta en Peps wordt zij heen en weer geslingerd. Wij begrijpen dat niet, en zulks vooral om het vulgaire van die Peps, zo ver beneden Alides levensstijl. De schrijfster begrijpt het ook niet. Maar laten wij ons hoeden voor een overhaaste conclusie. Want wanneer de mens zich laat drijven op zijn laagste instincten wordt hij onverklaarbaar met de rede, wordt hij een vraagteken, ook voor zichzelf. Ik oordeel het juist een eminente eigenschap van, een prachtig bewijs van zelftucht in, de kunstenaar indien er in een geval gelijk hier geen poging tot uitlegging wordt gedaan.

Kosta, de tweede hoofdpersoon, is evenzeer met overtuiging getekend, een slappeling die zich van Alide, ondanks haar ontrouw in weerzinwekkende vorm niet kan losmaken, en die als enig medicament tegen zijn lijden - een medicament dat, zoal geen beterschap dan toch rust geeft - grijpt naar de pen en een verhaal opzet: ‘King en Juliette’, waarin hijzelf King en Alide Juliette vertegenwoordigt. Dit verhaal krijgt steeds meer betekenis in het gebeuren van de roman. Het raakt met de werkelijke loop van zaken steeds hèchter verstrengeld, en bij alle verwarring laat het ons niet los. Anna Blaman past trouwens de methode van verwarring van de lezer op uitnemende manier toe door een voortdurend overspringen van Kosta uit

[p. 92]

de derde persoon naar de eerste en terug. Dat geeft een ongemene levendigheid. Want men moet niet denken dat deze verwarring iets anders bereikt dan zij beoogt: ondanks alles blijft de gang van het verhaal duidelijk zichtbaar.

Minder geslaagd komt mij Peps voor. Eensdeels kleine middenstander, getekend met de op die stand gewoonlijk toepasselijk geachte (maar daarom nog geenszins der waarheid getrouwe) kleinburgerlijkheid, anderdeels ook weer getuigend van een zekere zieleadel kwam hij voor mij niet helemaal uit de verf. Sommige onderdelen evenwel zijn ook hier weer volkomen raak: zo b.v. waar Peps, afgekeerd van Alide, aan de wastafel zijn halve valse gebit gaat schoonmaken. Met enkele zinnen werd dit vóór ons gesteld in heel zijn vernederende noodzaak.

En dan, nadat ongeveer 50 bladzijden lang zijn aandacht verslapt is, herkrijgt Anna Blaman haar greep op de lezer, langzaam maar onafwendbaar, en voert zij ons van lieverlede tot een prachtig slot: het einde van het avontuur tussen Juliette en King, dat diens bevrijding inluidt, en daarmede ook suggereert dat Kosta zich eindelijk losmaakt van Alide.

Dit boek geeft een beeld van innerlijke verscheurdheid der tegenwoordige jeugd, gesymboliseerd minder in Alide dan in Kosta, en een verscheurdheid waarvan wij wel veel vernemen in de uitlatingen van volksopvoeders, maar zonder de tastbaarheid die dit enkele boek ons bijbrengt. Plaatsbepalend voor het onderwerp zijn: op blz. 138 de overdenking van Alide omtrent zichzelf: ‘het enige waartoe ze zich geroepen en gereed voelde, dat was het zwijmelende, vurige liefhebben’; en dan, op blz. 236, de overdenking van Kosta: ‘het moest dus waar zijn dat de liefde het droomspel was van het instinct’. Uiteindelijk leidt deze troosteloze kroniek van zinnenslavernij tot de triomf van het zelfbehoud.

Al ontbreekt er aan dit werkstuk van Anna Blaman nog de gaafheid die Jo Boer vertoonde in het onlangs door mij gerecenseerde Kruis of munt, al zal zij meer hèt, dàt moeten leren schrijven dan zichzelf uitschrijven, dit doet niets af van het feit dat in zijn grote momenten Eenzaam avontuur een waardige tegenhanger is.

Twee vrouwen trekken nu in onze letterkunde plotseling zeer de aandacht, twee prozaïsten, twee vrouwen die met geen andere vrouwen kunnen worden vergeleken, ook niet met elkaar, behalve in echt schrijverschap, in ras. Zij staan stellig beiden boven de rest. Ik hoop dat zij ook nog veel beloven. Het ziet er naar uit dat zij beiden het proza van de eerstkomende jaren zullen beheersen, en niet de mannen. Zij zijn bloedrijker dan onze schrijvers; zij raken minder verstrikt in vooropgezette doelstellingen nopens de litteraire kunst, om van modegeest te zwijgen. Kortom, zij zijn echte vrouwen met het instinct voor datgene wat het kunstwerk van verschijnsel adelt tot verschijning, gelijk een perfecte robe adeldom schenkt aan het lichaam.

5 februari 1949