Kritisch proza

[p. 87]

Teleurstellend werk van Vestdijk

S. Vestdijk, De redding van Fré Bolderhey

De verkorte inhoud van een werk van proza op de omslag lees ik niet altijd, en indien ik het doe wacht ik meestal tot ik het werk zelf heb gelezen, om dan uit nieuwsgierigheid mijn oordeel te vergelijken met dat van de anonieme verteller van het overzicht. Nadat ik van het verhaal van Vestdijk: De redding van Fré Bolderhey, had kennis genomen nam ik de synopsis (vermoedelijk van de hand van de schrijver zelf) door, daar het werk mij als geheel had teleurgesteld. De resumptie deed niets af van mijn teleurstelling, integendeel.

In dit verhaal hebben wij weer de Vestdijk van de complexen en de puberteitsbezwaren, onderwerpen hem vertrouwd, waarvoor hij voorkeur bezit, en die deugdelijk zijn als welk ander onderwerp ook. De hoofdpersoon, de zestienjarige Eddy Wesseling, wil een krankzinnig achterneefje, Fré Bolderhey, ‘redden’, d.w.z. hem beschermen tegen de natuurlijke vijandschap van een gezonde maatschappij. Al doende raakt zijn eigen verstand verbijsterd, zodat hij tenslotte zijn persoonlijkheid gesubstitueerd voelt door die van deze Fré. In een reeks uitvoerig beschreven hallucinatore verschijnselen gaat Eddy snel ten onder tijdens zijn te Amsterdam doorgebrachte zomervakantie die hij goeddeels besteedt met het zoeken naar dat neefje. Waarom de nauwkeurig uitgebeelde hoofdstad niet bij name werd genoemd is mij niet helder.

De teleurstelling van de inhoud op de flap is deze dat ik, het boek lezende, van lieverlede onder de indruk kwam dat Fré slechts in de verbeelding van Eddy bestond; en ik was bereid de auteur geluk te wensen met zulk een vondst. Nu blijkt het achteraf anders en wordt ons bovendien verzekerd dat het hele geval zelfs onbestaanbaar is. Het zal wel zo wezen, al heeft ongetwijfeld de medicus in Vestdijk veel aan de werkelijkheid ontleend.

Ik vind voorts dat Vestdijk de werkelijkheid in het leven van Eddy zelf en diens waan niet voldoende heeft weten uiteen te houden. Want al reeds in het begin, bij het avontuur van de drie mannen die in een gracht springen, komt men op de gedachte dat er met Eddy die dit waarneemt iets niet pluis is, en zelfs in de aanvang van het laatste hoofdstuk dat tenslotte de verklaring moet geven, twijfelt men nog of wat ons wordt verteld wel wezenlijk gebeurt.

Vestdijk die een eigen, opmerkelijke stijl bezit welke van grote intelli-

[p. 88]

gentie en trefzekerheid getuigt vertoont hier toch slordigheden. Op blz. 48 staat: ‘een te hoge prijs geplakt op een waardeloos kunstvoorwerp’. Voor wat waardeloos is is elke prijs te hoog: ‘te hoog’ had dus moeten worden geschrapt. En hoe on-Vestdijks onbeholpen klinkt op blz. 82 deze beschrijving van een kroplijder: ‘iemand die aan een eeuwigdurend slikken bezig scheen te zijn, zo alsof hij zijn eigen hoofd naar binnen wilde slikken, iets waartegen de gezwollen hals zich uiteraard verzette, net als bij een slang, die het met een te grote prooi beproeft’.

Ook is op blz. 58 stellig lelijk de uitdrukking: ‘Een door het noodlot uitvoerig bebeukt schepseltje’. ‘Gebeukt’ zou al beter staan, maar dan blijft er nog het bedenkelijke ‘uitvoerig’. En dit aanhalen mijnerzijds is geen muggenzifterij. Men vindt nog vele onjuistheden of onwelluidendheden. Tenslotte blijkt zelfs deze auteur zich (blz. 240) gewonnen te geven aan het wanklinkend en foutief ‘belevenissen’ - niet in de dialoog, want dan kan het er mee door, hoewel ik het te allen tijde zou willen vermijden tenzij om het aan de kaak te stellen. Neen, Vestdijk gebruikt het in de beschrijving. Wie weet een snel werkend verdelgingsmiddel? Ziehier, tot zich iets beters opdoet, een rijmpje:

Wie in plaats van beleving zegt belevenis
Vergeet wat het substantief van beleven is.

Hier en daar treft men passages die goed zijn en zelfs meer. Kundig worden vroegere motieven steeds weer in de wedergave der zich ontwikkelende ziekte ingevlochten. De korte scène van de séance van de helderziende in een volle zaal is uitmuntend. Maar de lectuur van het geheel laat ons toch onbevredigd. De auteur weet herhaaldelijk onze cerebrale bewondering te wekken en dan mompelen we: knap, verduiveld knap. Maar hij pakt ons niet, hij grijpt ons niet, hij ontroert ons niet. Het op zichzelf hoogst tragische gegeven komt niet als tragisch tot ons en het is alleen somtijds dat wij even griezelen. De griezeling nu is nimmer een reactie van hoge orde. Angst, beklemming, afschuw desnoods, ziedaar wat ons had moeten worden bijgebracht. Dit boek is meer dan het werk van een kunstenaar een wetenschappelijke verhandeling, in klare taal, maar door het ontbreken van de ontroering veel te lang in de detaillering der weergegeven zinsbegoochelingen.

Doch er is met Vestdijk toch altijd iets eigenaardigs gaande. Dat eigenaardige schuilt niet in het slot - waarover zo aanstonds, - maar in de reacties die wij, op de grens van kribbigheid, ondergaan eer we aan het slot toe zijn. Want telkens vragen we ons, soms zelfs op de grens van vertwijfeling, af: wáár blijft nu toch in Godsnaam de grote Vestdijk? En wij stellen die vraag omdat wij aldoor, ja zelfs midden in de geweldigste rimram waartegen wij in wezen gedesinteresseerd overstaan, de grote Vestdijk achter de coulissen raden. En dan komt, na deze reactie opeens de bewon-

[p. 89]

dering: in de laatste bladzijden verschijnt ten voeten uit de grote Vestdijk, de enorme Vestdijk. Dat slot is één vraagteken, maar het is tegelijk volop menselijk. Hier staat het raadsel van de mens voor ons, dat de schrijver zo treffend wist uit te beelden in Rumeiland en in Ierse nachten. Maar helaas, een boek van 250 bladzijden is daarmede niet gered, ook al vindt men in het voorafgaande enige goede passages en pakkende beelden.

Summa summarum mis ik bij de romancier Vestdijk (voorzover mij bekend) toch het hoge gemiddelde waartoe deze veelzijdig begaafde zich steeds meer als dichter is gaan ontwikkelen, het steeds wijder zich ontplooiend hoogland dat dan nog weer doorbroken wordt door imposante bergmassieven. En ook trekt het àl sterker mijn aandacht, dat de romancier niet zelden onderbewust aanleunt tegen voorgangers.

Het is niet anders dan een toeval dat ik De redding van Fré Bolderhey ter lezing in de hand nam kort nadat ik in deze kroniek Kafka's Der Prozess had besproken. Ik vind geen verwantschap tussen het een en het ander, maar wel vind ik een grote tegenstelling. Kafka heeft het bestaan een nog veel krankzinniger wereld, waarin ieder en alles onbestaanbaar, letterlijk onbestaanbaar is, door ons te doen aanvaarden in volle overgave. Bij hem kruipen we niet alleen in de stof, wij kruipen in de ziel van de auteur. Deze Vestdijk echter blijft men in zijn handen houden als - een boek.

22 januari 1949