Kritisch proza

[p. 84]

Vestdijk de dichter delft dieper dan de prozaïst

S. Vestdijk, Thanatos aan banden

Ik moet bekennen dat ik onze proza-Vestdijk van de laatste tijd niet meer kan bijhouden. Ik heb gedaan als een gezette vrouw op jaren, die hoewel de bus voor haar ogen wegrijdt, er tegen beter weten in achter aan blijft draven. Maar nog niet bij de eerste halte gekomen ziet ze de bus al in de verte stilhouden aan de volgende, en even later is het voertuig de hoek om. Ze neemt nu een andere lijn naar de binnenstad, doch als zij haar boodschappen gedaan heeft zal ze toch straks pogen die bus op de terugweg te verschalken. Met andere woorden, Vestdijk is mij de laatste tijd met zijn romans te gauw geweest; ik heb in de vele omvangrijke boeken (nog) niet meer dan een enkele blik kunnen slaan en hoop nu maar het beste van de toekomst.

Toch durf ik al wel dit te verklaren, dat, ondanks de kwaliteit van de prozaïst, de dichter het bij mij gaat winnen. Want in het dichtwerk vind ik groter en gestadiger stijging. En aan de andere kant kan men het beeld ook omkeren, en benadert dan tevens meer de werkelijkheid: de dichter geleidt ons naar meerdere diepte en tegelijk meerdere warmte, als zonken wij aan zijn hand in de aardkorst.

Niet slechts treedt steeds duidelijker aan de dag dat Vestdijk behoort tot onze letterkundigen van hoge rang (hoedanige er niet vele zijn), maar ook treft zijn vitaliteit, vooral wanneer men daarnaast het snel verbloeien of de litteraire dood stelt van anderen, ook talentrijken (b.v. de merkwaardige dichter Herman van den Bergh). En zijn kunstenaarsaandrift valt te meer op, omdat zij niet in het minst werd gehandicapt door de bezetting, - tijdens deze zelf of daarna. Toch is dit verschijnsel per slot het conclusieve bewijs dat de ‘cerebrale’ Vestdijk moet worden verwezen naar het rijk der misverstanden. Cerebraal is Vestdijk nooit geweest, om de eenvoudige reden dat wie slechts over intelligentie beschikt het niet verder brengt dan tot kunstmatigheid, welke de kunst soms dicht vermag te naderen, maar nimmer haar bereiken. Evenwel kan men van Vestdijk - en dunkt mij, vooral van de dichter - voor het heden wel zeggen dat de warmte, dat het gemoed thans duidelijker aan de dag treedt dan voorheen. Daarvan levert de bundel Thanatos aan banden opnieuw het bewijs.

Het was mij indertijd een voorrecht het grote epische gedicht Mnemosyne in de bergen in dit blad te bespreken. Zonder blind te zijn voor enkele ernstige inzinkingen, die ik toenmaals ook aanwees, heb ik voor dat gedicht mijn

[p. 85]

bewondering onverzwakt behouden. In dit Thanatos (dat is de dood) heeft Vestdijk zich op de hoogte van de beste gedeelten uit Mnemosyne weten te handhaven, maar omdat de zwakke werkstukken zich thans beperken tot zeer luttele verzen staat het gemiddelde peil nog hoger. Men mag daarbij natuurlijk niet voorbijzien dat een omvangrijk gedicht uitermate zware eisen stelt. Ook Gorters Mei wijst doffe plekken aan.

Vestdijk de dichter is, nog meer dan de prozaïst, rijk aan gedachten en beelden, fors, gespierd, breed en groots. Daarbij maakte allengs de onbuigzaamheid van de jongere plaats voor de souplesse van de oudere (kon men dat ook maar zeggen van 's mensen fysiek!). Hier is nu niet bovenal de denker aan het woord, maar denker en dichter zijn in de nieuwe vorm verbonden op een wijze die ik met bestempelen wil met het neologisme onlosmakelijk, dat lelijk klinkt, maar met het oude onafscheidelijk, dat beproefd is.

De leefkracht van Vestdijk, ook als dichter, blijkt naast het aantal van zijn werken voorts uit hun omvang. Op oudhollands papier ligt hier een bundel (jammer dat enkele drukfouten zeer storen) voor ons van 120 bladzijden, zulks tot beschaming van veel werk van jongeren die boekjes in het licht geven van twaalf blaadjes - onbedoelde herinnering aan onze voorouders die ‘twaalf blaadjes’ in hun tabakspijpen stopten. Maar in de levensduur van beide soorten twaalf blaadjes is doorgaans weinig verschil.

Aan het eind heeft Vestdijk zijn twaalf blaadjes geleverd: twaalf uitstekende vertalingen (de vergelijking in de vorige alinea gemaakt wordt hier dus uitgeschakeld) van Franse en Engelse verzen en één Duits, waaronder het bijzonder spirituele ‘Dans’, in een keuken geschreven, naar Fargue, het prachtige ‘Waaier’, naar Mallarmé, en als kunstwerk, dat tegelijk kunststuk is.

‘Luchtgeest’, naar ‘Le Sylphe’ van Valéry, een tiende vertaling naast de negen van Schmidt-Degener in diens bundel De poort van Ishtar.

Als men de zeer enkele niet geheel geinspireerde verzen terzijde laat is de enige aanmerking die men zou kunnen maken - altijd nog met een zekere schroom - de iets te grote bontheid van het bijeengebrachte. Het blijft echter door de verdeling in rubrieken overzichtelijk. Men vindt er tal van volkomen geslaagde gedichten, nog niet zo zeer in de vertalende, de balladen en de zeemansliederen (ofschoon ‘De steenen koning’ hoogst oorspronkelijk is) als in de lyriek, t.w. in de zangerige rondélen (welk een prachtige versvorm is dat overigens!) en in dat geestige en eigenlijk verschrikkelijke ‘De steeg’. Hoe bijzonder is de visie op Antaeus, de reus uit de Griekse mythologie, onoverwinnelijk, omdat de aarde rechtstreeks zijn moeder was, zodat hij, neergeworpen, telkens sterker oprees tot Herakles hem omhoog tilde en dooddrukte, naardien toen de ‘spanning’ tussen de geweldenaar en diens moeder was verbroken. Dit gegeven is voor de dichter niet meer dan een grondplan waarop hij een eigen gebouw optrekt. Maar het is een gespleten gebouw, het gebouw van de moderne gespleten-

[p. 86]

heid: de aarde bezit voor Antaeus niet de vertrouwde ‘vastigheid’ onder de voeten; integendeel, zij draait weg; hij moet erkennen: ‘En hoe dieper ik delf, hoe meer zij mij vliedt’, tot dat hij ten slotte zich zelf aanschouwt ‘tot tien vingers verkleind’, tot tien grijpwerktuigen die wanhopig pogen zich vast te klemmen aan dat laatste wat van hem wegvlucht, de aarde, zijn moeder zelve. Deze vondst werd uitgewerkt tot een beeld van de moderne tragedie die toch ook weer van alle tijden is en dáárom aan de antieke fabelleer ontleend kon worden. Merkwaardig is nog dat Vestdijk hier vage associaties aan dezelfde Schmidt-Degener voor ons oproept.

Thanatos aan banden dankt zijn naam aan de cyclus van dertig sonnetten die in de bundel vooropstaan. Hier vervult de dood als het ware de rol die het z.g. geleidefossiel voor de geoloog vervult bij het onderzoek van de aardlagen: de dood bepaalt voor ons de waarde van de plek waarop wij hem in het vers treffen. Zo bestaat de betekenis der pyramiden, in het naar hen genoemd sonnet, uit hun functie van onwrikbare bewaarders der koningsmummies temidden van beweeglijkheid, verantwoordelijkheid en kortstondigheid van leven en landschap om hen heen. De acht en twintig sonnetten, geklonken binnen het eerste, ‘Het uitstel’, en het laatste, ‘De verzoening’, bevatten elk voor zich een tegenstelling. Het kon ook niet anders, waar wij hier te maken hebben met de geketende dood, die met het leven wordt geconfronteerd, en zelfs met het eeuwige leven. (In de catacomben en zo meer). Ik zou wel graag ‘Doodendans’ overnemen, met zijn lugubere humor (‘En 't kauwen wordt zéér openlijk verricht’, - er is sprake van een skelet), of het snijdend sarcasme van ‘De dood van Judas’, of het mild eindigende ‘Tusschenpooze’. Maar uit dit laatste wil ik hier toch het slot lichten omdat het in deze meesterlijke reeks op zichzelf staat, immers de sleutel bevat tot de aan de dichter voltrokken wijziging waarop ik reeds doelde:

Zo liet úw dood in mij, vader en moeder,
Een leege streek na, vol nietszeggend poeder,
Waarin herinn'ring, zwart en fijn gemalen,

Braak lag ter ziele, - tot opníeuw uw leven,
Gewend om ied're rustpoos in te halen,
In prille groene halmen stond te beven.

Vestdijk kon tot dusverre, ondanks de vruchtbaarheid, nooit worden aangemerkt als een kunstindustrieel. De inspiratieve kracht moge hebben gewisseld, het heilig moeten was desondanks overal aanwijsbaar. De gelukkige paring van selectief oordeel aan dynamische drang en duidelijk aan de dag getreden allround rijping doen naar redelijkheid nog veel schoons van hem verwachten.

13 november 1948