Kritisch proza

[p. 79]

Surrealisme in de prozakunst

Franz Kafka, Der Prozess

Een eigenaardig verschil tussen de Nederlandse en de Duitse letterkunde is dat de joden in deze een veel belangrijker rol spelen dan in gene. Querido, bij zijn leven zeer bewonderd, omdat het publiek het geschreeuw van de venter hield voor het bezielde woord van de kunstenaar, onderging in volkomen vergetelheid ten laatste het verdiende lot. Heijermans bezat weliswaar echt talent, doch bedierf veel door de navolging der verfoeilijke mode van zijn tijd: de woordkunst. In Hartog en, veel later, Hiegentlich, zette de dood een streep onder een belovend begin. Van Praag en Goudsmit zijn romanciers van goede middenrang. Voor Mok en Gomperts heeft men respect, doch ook niet meer dan dat. J.I. de Haan en zijn zuster Carry van Bruggen staan weer een klasse hoger. Maar toch kan geen van onze joodse schrijvers, bij mijn weten, onder de prominenten worden gerekend.

In Duitsland liggen de waarden anders. Daar hoorden vanouds de joden tot de meest onderhoudenden van het auteursgilde, en kent men talrijke schrijvers die terecht een wereldnaam verwierven: Heine, Thomas en Heinrich Mann, Schnitzler, Werfel, - ik noem er enige voor de vuist weg die ook hier bekend zijn.

De merkwaardigste verschijning in het litteraire Duitsland der laatste veertig jaren is intussen niet een dezer cracks, maar de jood Franz Kafka (1883-1924) die eerst na zijn dood de aandacht buiten de kring van eigen litteraten begon te trekken, die thans o.a. in de Verenigde Staten wordt gewaardeerd, maar die hier te lande voor de ontwikkelde belangstellenden in de schone letteren (het ‘grote publiek’ zal nooit aan hem toekomen) nog goeddeels onbekend terrein is.

Ik noem hem de merkwaardigste verschijning, omdat hij iets nieuws en ongehoords introduceerde: het surrealisme in de prozakunst, en omdat hij dit deed op een wijze die niet overtroffen, die onovertrefbaar is. De betekenis van dit oordeel zal eerst hij kunnen beseffen die mij kan bijvallen in de stelling uit mijn vorig artikel: dat het surrealisme in de litteratuur zeer veel moeilijker is te verwezenlijken dan in de plastiek, en met name in de schilder- of tekenkunst. De verklaring ligt eenvoudig in het feit dat de plastiek een onmiddellijk beeld geeft, de litteratuur een middelijk beeld, via het woord. In een geillustreerd boek vallen de platen dadelijk op en worden dadelijk verwerkt, de tekst echter wordt opgenomen met een zekere traagheid en moeizaamheid.

[p. 80]

Als voorbeeld van de oorspronkelijke kunst van Franz Kafka wil ik iets mededelen over de roman Der Prozess, waarvan de titel meer afstoot dan aantrekt. Het boek is eerst na Kafka's dood verschenen, en behoorde tot het vele waarvan hij vernietiging had voorgeschreven. Indien aan dit verlangen zou zijn voldaan ware de wereld een unicum armer geweest.

De auteur mist ten ene male de afmattende wijdlopendheid waardoor de Duitse letterkunde in zekere zin berucht is. De roman is eerder kort, en geschreven in een simpele, weloverwogen stijl die zich bij uitstek leent aan de raadselachtige inhoud. Want juist daardoor beeldt zich het enorme vraagteken dat dit boek beduidt scherp af. Van het strafproces dat tegen de hoofdpersoon speelt begrijpt de lezer al spoedig dit: dat hij de feiten die aan de vervolging ten grondslag liggen evenmin ooit zal te weten komen als de beschuldigde zelf. Voorts komt hij tot het besef dat de onverbiddelijke machine van het ‘recht’, eenmaal aan het rollen gebracht, haar gang zal gaan dwars door alle gerechtigheid, alle logica, ook alle weerstand van het slachtoffer heen. En juist dit zware voortdraaien van de wals, dit enige tastbare in de onvatbare chaos van vragen en problemen van het proces schenkt aan het verhaal een uitzonderlijk beklemmend vermogen.

Alles gaat hier lijnrecht tegen de gewone rechtsorde in. Men moest K. (dat is de hoofdpersoon) hebben belasterd, zo vangt het boek aan. Verder dan tot deze conclusie komt ook de lezer niet, en niet onthoudt de schrijver hem iedere uitleg, maar desbewust brengt hij de lezer bij dat er geen uitleg bestaat. De strijd van K. in de procedure is dan ook nog tragischer dan die van Don Quichote tegen de windmolens. Hier immers is er niets tastbaars om tegen te strijden: het is een gevecht in een vacuum.

K. wordt in hechtenis genomen, doch geenszins op de gebruikelijke manier. Als de dienaars der justitie hem in zijn woning hebben verteld dat hij in voorlopige bewaring is laten ze hem vrij. Hij mag gaan waarheen hij wil, gelijk voorheen. Ze verklaren daarbij uitdrukkelijk dat de hechtenis niets afdoet aan zijn volledige bewegingsvrijheid. Hij moet zelf maar trachten uit te vinden waar hij zich voor de instructie heeft te melden, en komt eindelijk bij toeval (maar in wezen speelt hier reeds het onontkoombare) op de bovenverdieping van een willekeurige huurkazerne in een arme straat waar hij in een kamer voor een troep volk zijn onschuld bepleit, natuurlijk in het wilde weg, want omtrent de telastelegging tast hij in volkomen duister. Achteraf blijkt het hier inderdaad een der lagere justitiële bureaus te zijn, een bureau van de soort waarvan er tientallen over de stad zijn uitgestrooid of juister daarin weggestopt. K. stelt de zaak in handen van een advocaat die haar niet ongunstig beoordeelt, ellenlange verweerschriften opstelt, maar evenmin weet waarop hij zich heeft te verdedigen. En zo gaat het voort, van de een naar de ander, steeds in de onderste lagen der rechterlijke macht, de wereld van portiers, van beambten, van klerken. Met de eigenlijke rechters, zelfs met de geringste, wordt K. nimmer geconfronteerd. Toch blijkt zijn ‘proces’ steeds ongunstiger te

[p. 81]

verlopen. Tenslotte volgt zijn veroordeling, doch geen vonnis wordt hem voorgelezen of uitgereikt. Maar dan heeft hij reeds zijn verweer, zelfs zijn belangstelling opgegeven, en is alleen nog maar overtuigd van de onafwendbaarheid, ook van de noodzaak van zijn straf die de dood zal wezen. In het slothoofdstuk wordt hij door een paar gerechtsdienaars uit zijn huis gebracht, buiten de stad geleid en met veel ceremonieel omgebracht ‘als een hond’.

Een waarlijk grandioos hoofdstuk is het voorlaatste, waar in de vervaarlijk donkere beslotenheid ener kille domkerk een gesprek plaatsvindt tussen K. en de geestelijke van een gevangenis, dat culmineert in de parabel van de ‘deurwachter’, door de geestelijke verteld en uitgelegd, en waarvan de uitlegging, wemelend van spitsvondige chicanes, een desondanks overweldigende indruk maakt.

En dan is in dit geniale boek nog een afzonderlijk geniale vondst: de aanduiding van de hoofdpersoon met een enkele initiaal, in tegenstelling tot de andere figuren die voluit worden genoemd, en waarmede de onpersoonlijkheid, het ding-zijn, en op de achtergrond het zich aan het ding als aan iets onverschilligs voltrekkende noodlot worden aangegeven.

Met het bovenstaande kan ik aan de lezer slechts een heel gebrekkig begrip bijbrengen van deze uitzonderlijke roman. De ironie van het lot dat zich nu al zoveel jaren voor onze ogen aan de Duitse geest voltrekt heeft ook hier weer gewild dat een van Duitslands grootste zonen behoorde tot het ras dat in zijn persoonlijkheden en in zijn scheppingen werd uitgebannen als niet van het bloed en de bodem van het vaderland.

Maar wat stond aan de schrijver zelf voor ogen? Wat wilde hij met dit ‘proces’ aan ons verkondigen? De letter K. is mogelijk geen toeval; het kan zijn dat Kafka daarmede op zichzelf heeft gedoeld. Maar een verklaring geeft ons deze onderstelling wel allerminst. Zeker is het dat hij ons geen persiflage op de Duitse rechtspleging heeft willen schenken, alleen reeds omdat zij al te zeer afwijkt van de werkelijkheid, zelfs van die welke de Duitse strafprocedure in de tijden van onverhulde rechtsverkrachting aanwees.

Wij kunnen niet meer dan vermoeden dat hier een beeld werd gegeven van het ‘blinde’ noodlot, van vrouwe Justitia, niet geblinddoekt ter wille van de onpartijdigheid, maar stekeblind geboren en voortgaande als een robot. Daarbij heeft de auteur ons gevoerd in de onwezenlijke sfeer van het surrealisme, waarvan wij weten dat zij met de aardse mogelijkheden niet klopt; daarbij heeft hij ons omringd van mecanieken in plaats van mensen. En doordat wij al lezende niet meer vragen naar het waarom, en slechts het hoe en het wat ondergaan, doordat wij niet meer vragen naar wat rechtvaardig is of redelijk, doch worden meegesleurd naar de verbijstering van het zinneloze, doordat wij, om kort te gaan, het onaanvaardbare aanvaarden, dáárdoor heeft Franz Kafka bewezen in de letteren te zijn: de surrealist par excellence.

2 oktober 1948