Kritisch proza

[p. 76]

Couperus' kracht: zijn Indische romans

De trouwe lezer van deze kroniek herinnert zich mogelijk, dat ik in een vorige kroniek er op wees, dat nog niet zo heel lang geleden het bestuur van Den Haag het voegzaam heeft geoordeeld met een aantal namen van Nederlandse letterkundigen het stratenplan te overstrooien van de volksbuurt Spoorwijk, daarbij kennelijk de onaanzienlijkste straten dopend met de grootste namen, omdat de onafhankelijkheid der groten maatschappelijk een gevaar zou hebben betekend (Busken Huet, en vooral Douwes Dekker). Een andere mentaliteit derhalve dan te Amsterdam, waar sinds lang op een prominente plek een agressief standbeeld staat van Domela Nieuwenhuis.

Intussen waait er na de oorlog door de gemeentelijke lokaliteiten der residentie een heel wat frissere wind, en zo is men er ter gelegenheid van de 25ste sterfdag van Louis Couperus toe overgegaan diens naam te verbinden aan een plein bij de Mauritskade.

Dit een en ander is voor mij aanleiding een kort oordeel uit te spreken over het werk van onze vruchtbaarste romancier. Met diens poëzie behoeven wij ons niet bezig te houden; ze is van geringe waarde, maar daarnaast gelukkig ook van bescheiden omvang, en deswege zonder invloed op het totale beeld dat deze schrijver ons geeft.

Kelk schreef onlangs in De Groene over Couperus dat bij hem de improvisatie overheerst, een bondige en als geheel juiste definitie. Couperus, romancier èn novellist, moet vaak zijn aangevangen zonder meer dan een vage voorstelling van datgene waarop het, populair gezegd, ging uitdraaien, in het vertrouwen dat al schrijvende de ideeën zich in zijn brein zouden ontwikkelen en tenslotte tot een sluitend geheel leiden. Deze techniek is nieuw noch zeldzaam, en ik geloof zelfs dat het merendeel der auteurs haar toepast. De pen (van schrijver en componist), het penseel, de beitel, de etsnaald enz. worden bestuurd door de inspiratie: de kunst is van nature ietwat afkerig van het vooropgezet, duidelijk omlijnd plan, dat zweemt naar het wetenschappelijke.

Het gevaar - om ons nu verder tot de letterkunde te bepalen - steekt in een maar raak schrijven, in een overvloed van woorden, in wijdlopigheid en herhaling. Dit gevaar nu is Couperus niet geheel uit de weg gegaan. Telkens keren bij hem dezelfde gedachten in dezelfde vorm weer. Dit en een overmatig gebruik van stippeltjes (modegril van zijn tijd) werken op den duur vermoeiend en vertragend. Het ‘efficiënte’ schrijven was hem onbekend. Daar staat tegenover dat zijn stijl door al zijn werk heen een zo buitengewoon persoonlijke is geweest als men nauwelijks bij één ander

[p. 77]

auteur hier te lande van de laatste tijd kan aanwijzen. Er ligt daar een waas van gekunsteldheid en dandyïsme over, echter zo gelijkmatig dat men er zich al spoedig aan gewonnen geeft. Hij heeft de herenlitteratuur geïntroduceerd, wat echter niet zeggen wil het mannelijk pendant van de dameslitteratuur, maar iets van speelse voornaamheid. De man van goeden huize was dit ook in de kunst, enigermate een kosmopoliet door de verscheidenheid van zijn onderwerpen - Indië, de oude wereld, Japan en zelfs fictieve staten -, maar toch verbonden aan het land welks taal hij hanteerde door zijn in Nederland (dat hij altijd Holland noemde) spelende romans, waarbij dan weer opvalt dat hij tot toneel het enigermate kosmopolitische Den Haag koos.

Zijn ‘Haagse romans’ hebben het meest bijgedragen tot zijn populariteit, doch staan in zijn oeuvre niet op de eerste plaats. Wij zullen moeten toegeven dat Eline Vere, hoe belangrijk als verschijnsel van die tijd, met de jaren sterk is verbleekt. Ik geloof niet dat de jonge lezer van thans dit dikke boek kan beëindigen zonder de verzuchting te slaken: Ik heb het uit! Zijn personen leven wel, maar het conventioneel denkwereldje van die hoge kringen, stellig weergegeven overeenkomstig de werkelijkheid van toenmaals, interesseert ons niet meer. Wij verlangen iets hartigers. Dezelfde euvelen - onbelangrijkheid en wijdlopigheid - kleven ook aan De boeken der kleine zielen, waarvan de affectatie in de titel besloten licht hinderlijk is. Velen houden zijn derde Haagse roman, Van oude mensen, de dingen die voorbijgaan (weer zulk een titel!), voor zijn meesterwerk. Ik niet, al staat het een weinig boven de beide vorige.

Een echt groot kunstenaar heeft Couperus zich eerst betoond waar hij zich van de vaderlandse bodem losmaakte. Omtrent de eeuwwisseling verschenen van hem in De Gids in snelle opeenvolging twee romans, Langs lijnen van geleidelijkheid en De stille kracht. Hier bewegen zich plotseling voor onze ogen figuren, die boeien door hun karakter èn hun handelingen. Hier zijn ook niet meer alleen adel en gezeten burgerij aan het woord. In Langs lijnen van geleidelijkheid (wij moeten wel weer even de titel overwinnen; hij werd echter een staande uitdrukking in onze taal) werkt de fonkelende geest van de dialoog (waarin Couperus trouwens altijd groot meesterschap vertoonde) bijna verblindend, en staat tegelijk springlevend voor ons het heterogene Rome van des schrijvers eigen tijd. Grootser nog, één in titel en inhoud, waarlijk overweldigend, toonde hij zich in zijn Indische roman De stille kracht, het boek in en over Java, dat nimmer werd geëvenaard. Deze beide romans, hecht van bouw (hier was hij niet de improvisator, doch de architect, vooral in het tweede), betekenden zijn zwanenzang in De Gids. Er wordt verteld van ongenoegen met de redactie, omdat de lezerskring van dit tijdschrift zich aan de inhoud had gestoten. Hier kwam hij intussen op wat men wel het Europese peil noemt, en hij was een der uiterst weinigen van zijn tijd, die dat in ons land bereikten.

Couperus richtte toen met Buysse en van Nouhuys het tijdschrift Groot

[p. 78]

Nederland op, waarin hij helaas met slechte sonnetten debuteerde, maar toch ook al gauw veel voortreffelijks in het licht gaf. Onder zijn antieke verhalen bevinden zich verscheidene meesterstukken. Want ook de oudheid wist hij voor ons levend te maken. Minder sterk van bouw dan zijn Indische roman, maar toch magistraal uitgewerkt is De berg van licht, spelend in Klein-Azië en Rome uit de tijd van het ‘keizertje’ Heleogabalus, verdorven kind, zich omringend met verdorvenheid, en daarom alleen aan te bevelen voor de tot volle rijpheid gekomen lezer. Couperus was niet de man om zo geweldige climaxen te bereiken als de scènes in de Romeinse arena uit Quo vadis, tijdens de christenvervolgingen onder Nero. In het scheppen van de bonte lokale sfeer toonde hij zich niettemin de evenknie van Sienkiewics. Ook mag niet worden vergeten te wijzen op Antiek toerisme en op De verliefde ezel, verrukkelijke verhalen naar klassieke gegevens.

Het schijnt dat een poging om in uniforme editie het volledige werk van Couperus uit te geven stranden zal op kosten, en dat men thans een bloemlezing in overweging neemt. Ik zou het betreuren indien het tot het laatste kwam, omdat dan te voorzien valt dat men zich tot het meest gangbare zal bepalen en de vele juwelen van het minder bekende bedolven zullen geraken onder de vergetelheid. Want Couperus die tot het laatst zijn scheppend vermogen behield, toont merkwaardig weinig inzinkingen, eigenlijk slechts in de ‘internationale’ romans, verschenen kort na Eline Vere, - in Wereldvrede, Majesteit en Hooge troeven.

Het is met grote, zij het wel wat late blijdschap, dat ik vernam van de daad van het Haagse Gemeentebestuur, waardoor de naam van Couperus zal worden uitgesproken door heel de bevolking der stad die hem dierbaar was, en ook daarbuiten. Hij verdient zijn plein vlak bij zijn geboortehuis meer dan Johan Gram, Jan ten Brink en de Bull hun straat verdienen in Spoorwijk of waar ook.

18 september 1948