Kritisch proza

[p. 65]

De allergrootste dichter die ons land heeft opgeleverd

Johan Andreas Dèr Mouw, Verzamelde werken

Menno ter Braak heeft indertijd aan Johan Andreas Dèr Mouw een beschouwing gewijd - opgenomen, indien ik mij niet vergis in de bundel Afscheid van domineesland, en hij heeft die beschouwing getiteld: ‘Een vergeten dichter’. Nu heb ik meermalen als mijn mening verkondigd dat wij in Ter Braak een van de scherpste en helderste kritische geesten verloren die wij ooit zijn rijk geweest. Een in wezen Germaanse gedachtengang goot hij in een klare Latijnse vorm. Maar de grote gevoeligheid van gemoed, welke de beoordeling van het kunstwerk eist, ontbrak hem, en daarmede het essentiële van de letterkundige criticus.

De uitspraak van Ter Braak is een vergissing gebleken, de dichter is niet ‘vergeten’ en de hier te bespreken uitgave is een éclatante revanche. Eclatant. Wie de eerste druk van Brahman in handen heeft gehad (verschenen kort na de eerste wereldoorlog) zal zich wel eens geërgerd hebben aan het courantenpapier door middel waarvan dit sublieme dichtwerk wereldkundig werd gemaakt. Maar Marie Antoinette, als volksvrouw gekleed en met kort geknipt haar in de open kar gereden naar het schavot, bleef vorstin. Aldus vergat men het lelijke omhulsel voor de vorstelijkheid van Brahman zelf. Toch doet het goed thans een uitgave te hebben, waardig aan het werk: mooi papier, prachtige, stemmige band, een uitgave die behalve Brahman, ook het verder dicht- en prozawerk van Dèr Mouw bevatten. Want hij is een volstrekt enige persoonlijkheid, niet slechts in onze, maar ik durf zeggen in de letterkunde der ganse wereld. Hij is zeker een van de grootsten en waarschijnlijk de allergrootste dichter die ons land heeft opgeleverd. Er zullen eeuwen en eeuwen kunnen verstrijken eer iemand, qua formaat, hem benadert.

Brahman is het Wereld-zelf in zijn hoogste bewustzijn, eeuwig, onveranderlijk en al-omvattend. De mens die zich tot ‘het’ Brahman heeft omhooggeworsteld, is daarin overgegaan en zijn eigen God geworden in die zin dat het Brahman evenzeer hem omvat als hij het Brahman.

Deze Voorindische leer zal in haar hoogmoed de christen, opgevoed bij het begrip van nederigheid, moeten afstoten. Het is hier echter niet de plaats voor een theologisch dispuut (waartoe ik ook overigens niet in staat zou zijn), het is hier alleen de vraag of het Brahman in Adwaita een dichterlijke afgezant heeft gevonden. Mijn antwoord ligt reeds in het bovenstaande besloten. De bewijzen daarvoor hoop ik thans aan te brengen.

[p. 66]

Vooraf nog deze opmerking: Bundel i opent met een voortreffelijk portret van de dichter, waarbij het vooral opvalt dat diens type zo weinig Nederlands, eerder ietwat... Voorindisch is. Een zeer sterke, donkere beharing, waarbij dan nog in het bijzonder de met wit gestreepte baard opvalt, lang als van een zuilenheilige. Een glad voorhoofd, eer breed dan hoog, zachte, vriendelijke trekken, en grote, waarschijnlijk donkere ogen achter de bril. Dermate fascinerend werkt dit portret dat men geneigd raakt zich af te vragen: wat was er het eerste, dit uiterlijk of de Brahman-idee van zijn drager?

Men dient zich echter niet te laten misleiden door de zachtmoedigheid van deze trekken (die overigens hun correctief gedeeltelijk vinden in de wilde haarlijst). Ter Braak vond in Brahman een teveel aan pathos. Ik niet, want hier spreekt de hoogmoed. Uit het orkest der taal haalt hij gaarne het zwaarste koper naar voren. Bij hem verbleekt Bilderdijk tot doorschijnendheid, tot onzichtbaarheid. De ganse kosmos betrekt hij in zijn beschouwing, aarde, maan, planeten, sterren, melkweg, en nevelvlekken, in zijn vers dreunt de wereld van de orkanen, de meteoren en kometen jagen er door. Hij blijft daarbij een echt dichter. In het in terzinen geschreven ‘Jehova's uitvaart’ heet het aan het slot: ‘de oude nacht... hing, geheimen prevelend, de maan Als graflamp aan de Klaagmuur van 't heelal’. Men voelt het grootse, maar ook het volstrekt dichterlijke van dit beeld.

Zekere bekendheid heeft in de loop der jaren het sonnet gekregen, waarvan de eerste regel luidt: ‘'k Ben Brahman. Maar we zitten zonder meid’.

Een dergelijke populaire toon is evenwel niet tekenend voor de dichter. Ik meen dat men hem uit tal van andere, ook op zichzelf staande verzen beter kan leren kennen. Ik kies hier het sonnet van i, blz. 91:

Stuk gruiz'len, 't strand op, van de horizont
Groenglazen bergen tot wolken van kralen;
Veilig in duisternis van kalken schalen
Woont 't weekdier, vast aan nooit bewogen grond.

Sidderingen, die tot zijn diepte dalen,
Hij voelt ze niet, verdiept in pijn van wond:
Zijn teerheid bloedt parels, die, klein en rond,
De ronde zee, immense paarl, herhalen.

Aan 't wereldoppervlak stormen de dingen:
Zelfs geen gedruisch zal tot in de afgrond dringen,
Waar stil de ziel aan 't hart van Brahman kleeft;

Al kan het oud verdriet niet meer genezen,
Hij weet: gezonken naar zijn eigen Wezen,
Nu bloedt hij verzen, waar Zijn licht op beeft.

[p. 67]

Het is opmerkelijk hoe de dichter bij de verschillende versvormen die hij hanteert, en met meesterschap hanteert, nauwlettend acht slaat op handhaving van het eens gekozen aantal versvoeten. Hierdoor verraadt zich de classicus, afkerig van de dichterlijke vrijheden die latere geslachten zich zouden veroorloven. Even nauwgezet waakt hij over het rijm. Ouderwets? Misschien. Men kan evenwel ook zeggen: eerbiedig tegenover de dichtkunst.

Er is in dit werk een aantal verzen, niet verenigd onder een gemeenschappelijke titel, en hoewel min of meer van de Brahman-idee doortrokken, toch afzonderlijk uit te lichten en aan te halen. Naar mijn gevoel het gaafst zijn intussen de cycli sonnetten, niet omdat deze vorm Dèr Mouw beter zou liggen dan welke andere, maar omdat hij in deze vorm de diepste gedachten heeft ontvouwd. Zo heeft hij in de suite ‘In de hoogte’ (Brahman i) het waarlijk ongelooflijke kunststuk bestaan het dichterschap hecht te verbinden aan de hogere wiskunde. De laatste is voor mij een gesloten boek, en niettemin maakte deze krachttoer, die het dichterschap in zijn volle waarde laat, op mij een onvergetelijke indruk.

Het meest verheven uit Brahman i komt mij echter de sonnettenreeks ‘Orpheus’ voor. Een geweldig landschap wordt ons hier getekend, bergen met gletsjers in eeuwige afweer van een kokende branding. Een dezer bergen laat een opglooiend dal vrij en daar schrijdt Orpheus door, slechts gewapend met zijn lier. Een waterval sluit het dal af, de berg daarachter vormt de toegang tot de onderwereld. Als de zanger zijn lied aanheft, splijt de waterval en splijt de berg die hij verhulde en toont de ingang tot het rijk der schimmen die nu zijn lied kunnen beluisteren. En als zijn stem is verstomd en hij heengaat, heet het in het slotsonnet:

Zoo had nog eens de eindloosheid van de dood
Een horizon, waar breed het avondrood
Langzaam vergeelde en dof werd en verging.

De hoogste prestatie leverde de dichter in de grote sonnetten-cyclus ‘Brahman's liefdefeest ‘(Brahman ii). Deze behoort tot het moeilijkst toegankelijke uit zijn werk, vooral om de soms zeer duistere symboliek. Hij sluit met een heldere uiteenzetting van de Brahman-idee in een 9-tal verzen. De dichter vindt Brahman in zich, en zich in Brahman. ‘Zoo ga ik binnen in mijn koninkrijk.’ Dat van Brahman en het zijne, het is hetzelfde: mijn koninkrijk.

De lezer kon reeds merken dat Dèr Mouw de echte dichterlijkheid heeft weten te koppelen aan de altijd eendere grondidee, waardoor deze bundels aandoen als een eindeloze, maar nooit lege of holle reeks van variaties. Dit komt vooral doordat voortdurend blijkt van grote liefde voor het landschap, met name het Nederlandse heidelandschap, zij het ook dat daarbij vaak weer enorme beelden aanrukken. Aldus zijn er ook in ‘Brahman's

[p. 68]

liefdefeest’ prachtige natuurbeschrijvingen aan te wijzen, b.v. de ondergaande zon legt een goudgele gloed over de heide en tovert haar daarmede om in een reusachtige topaas.

Dèr Mouw was tezeer van de westerse kritische geest doordrongen om altijd te kunnen geloven de waarheid van de Brahman-leer. Na de verzekerdheid, blijkend uit ‘Brahman's liefdefeest’, vinden we de twijfel uitgesproken in het sonnet op blz. 157 van ii. En wie zal zeggen hoe vaak de dichter zijn twijfel niet heeft verwoord?

De volgende delen zullen ons o.m. verzen brengen in het Frans, Latijn en Grieks, wijsgerige opstellen en taalkritische studies. Kunstenaar, gevoelig voor alle vormen van schoonheid, wijsgeer, geleerde, - dit alles huisde bij hem in één lichaam. En dat bedenkend gaan onze gedachten terug naar de grote figuren der Italiaanse renaissance met de wonderbaarlijke veelzijdigheid van hun prestaties, en wij erkennen: zij vond in Dèr Mouw een late - of nieuwe - opbloei.

1 mei 1948