Kritisch proza

[p. 63]

Groot dichtwerk van kleine omvang

M. Vasalis, De vogel Phoenix

Tussen de eerste bundel gedichten van mevrouw Vasalis en deze tweede liggen niet minder dan zeven jaren, wat te opmerkelijker is wanneer men bedenkt dat beide klein zijn. ‘Vasalis schrijft niet veel’, vermeldt de omslag. Misschien heeft de tijd van de bezetting daarbij een rol gespeeld, mogelijk ook huiselijk leed, waarop zij in enkele gedichten van Phoenix duidelijk doelt. De hoofdoorzaak van de geringe omvang van haar werk zal echter wel hierin liggen dat deze dichteres, volkomen afkerig van ieder streven om aan de markt te blijven, alleen dan tot publikatie overgaat, wanneer zij haar werk daartoe volkomen rijp acht.

Ik wil niet zeggen dat De vogel Phoenix beter is dan haar eerste bundel Parken en woestijnen. Ik heb voor beide gelijke waardering, en tevens zeer grote. De wijze van uitgave van Phoenix valt echter helaas tegen, vergeleken met Parken, waarvan wij zo vaak achter het winkelraam dat bekoorlijk klein formaat en het charmante omslag met die rijk bewerkte initiaal P. hebben bewonderd.

Vasalis levert het - men zou al bijna kunnen zeggen klassieke - bewijs dat uiterste eenvoud gepaard kan gaan aan oorspronkelijkheid. Geen van onze dichters streeft haar daarin opzij. En het moet wel het begrijpelijke, het gemakkelijk aansprekende van haar verzen zijn, die in de eerste plaats het buitengewone succes van Parken verklaren en die hetzelfde doen verwachten voor Phoenix.

Maar wie zich wat dieper heenbuigt over dit werk, ondergaat niet alleen de eigenheid der onderwerpen, het bij alle ernst spelenderwijs gelegd contact, het pakkende beeld, - hij wordt bovenal getroffen door iets anders, dat met het woord ‘toon’ slechts gebrekkig kan worden aangeduid, en dat zich aan preciese bepaling onttrekt. Maar hij voelt zich als wie een verrassende vondst heeft gedaan, het is hem of hij de vinger heeft gelegd op het wezen der schoonheid.

Niet altijd, niet overal ondergaat de aandachtige lezer deze gewaarwording. Vasalis tenslotte is ook maar een mens; er zijn zwakke regels en strofen, aanvangen en einden; echter men vergeeft dit zonder voorbehoud, een houding die de kritische geest alleen kan aannemen tegenover werk van uitnemend gemiddelde.

Wil men een bewijs van sterke en toch niet geforceerde beelding? Hier volgen de eerste zes regels van ‘Cannes’:

[p. 64]

 

In een woestijn van zon, dicht langs de zee

 

staan de platanen in een brede allée:

 

dorstige herten, plotseling betoverd

 

en in hun ren naar 't water star gebleven,

 

het groene lichaam wit gevlekt, hoornen geloverd,

 

het wit gewei breed opgeheven.

Wie de merkwaardige, kleine, geknotte skeletten kent van de Zuidfranse platanen met hun dicht gebladerte geniet van deze vergelijking.

Toch is de waarde van dit werk niet in de eerste plaats gelegen in het beeld, maar in die niet of nauwelijks uitgesproken gedachte die, gelijk ik reeds schreef, er de toon van vormt. B.v. de slotregel van een klein en ook weer doodsimpel vers, waarin beschreven wordt hoe het prille voorjaarslicht binnendringt in de slaapkamer. Het eindigt met de woorden: ‘Ontwaakt zonder herinneringen’. Dit is alleszeggend voor wie bedenkt door hoeveel leed de dichteres is moeten heengaan.

Het brengt ons tot de verklaring van de titel, die ook Vasalis zelf geeft in het eerste tweetal verzen, waarvan vooral ‘Phoenix ii’ zeer schoon is. Uit haar leed rijst het nieuwe lied, als de herboren vogel uit de vlam, doch deze metamorfose eist de blindelingse overgave van zijn schepper, die, zelf het nest, in het vuur verteert: ‘Haast niet, schreeuw niet van pijn, o hand. Schrijf door totdat de vingren zijn verbrand’ (slot ‘Phoenix ii’).

Er bestaat een onderscheid tussen dichterlijkheid en dichterschap. Alleen wie het laatste bezit heeft recht op de hoge titel van dichter. Er zijn mensen die een of twee voortreffelijke verzen schreven, en verder òf niets òf rijmelarij. Deze hebben dan wel gedichten gemaakt, echter dichters zijn ze niet. Het dichterschap verlangt een oeuvre van zekere omvang. Het is moeilijk de minimumgrens daarvan aan te geven, en gemakkelijker om vast te stellen dat dit of dat werk aan die voorwaarde niet voldoet.

Hoewel het dichtwerk van Vasalis misschien het minst omvangrijke is dat men hier zou kunnen aanwijzen kan er toch geen sprake van zijn of men heeft, behalve met ‘grote’ verzen, ook te maken met groot dichterschap. Men zou echter in alle bescheidenheid de hoop willen uitspreken dat de dichteres ons een volgende maal minder lang zal doen wachten, juist wegens de unieke plaats die zij bezet houdt.

17 april 1948