Kritisch proza

[p. 61]

Een geschiedenis van het Paleis voor Volksvlijt

M. Revis, Paviljoen van glas

In een vorige kroniek kan men hebben gelezen dat ik ingenomen was met de, ook officiële, erkenning der waarde van het debuut van Simon van het Reve: De avonden.

Ik doe daarvan niets af, maar wel heb ik iets als weemoed gevoeld bij de lezing van het laatste werk van M. Revis (schuilnaam voor W. Visser), dat ik nu zal bespreken.

Want mijn gedachten gingen 16 jaar terug, naar 1932, toen Revis debuteerde met 8.100.000 m³ zand. Wèl zijn de tijden niet alleen veranderd maar ook verbeterd, waar het betreft de belangstelling voor kunst. Want in die 16 jaar heb ik de eersteling van Revis slechts in één particuliere boekerij aangetroffen: bij een dokter. Hoe anders zou zij thans ontvangen zijn!

Die eersteling toch was zo verrassend oorspronkelijk dat men voor vergelijkingsmateriaal moet teruggaan tot het z.g. kleine prozawerk der tachtigers en hun aanhang: Van Deyssel, Delang, Erens (Dansen en rythmen). Maar zij onderscheidde zich daarvan ook weer volkomen: het was stevig, koel, zakelijk en groot gezien. Dit kleine boek toonde al dadelijk iets monumentaals.

Andere, niet vele, boeken van zijn hand volgden. De mij bekende, ook dit nieuwste, naderen het dichtst de reportage. Ze zijn echter geen journalistiek, ze zijn kunst van hoog gehalte. De weemoed van de gevoelige mens voor de vergankelijkheid breekt telkens door naast bewondering voor de stoutheid van zijn scheppingen, uiteindelijk toch tot ondergang gedoemd gelijk hijzelf.

In dit Paviljoen van glas boekstaafde Revis de levensgeschiedenis van het Amsterdamse Paleis voor Volksvlijt, dat velen zich nog zullen herinneren. De Amsterdamse cavalcade wordt, op de achtergrond, gevormd door de in diezelfde periode zich voltrekkende veranderingen van de hoofdstad, haar uitbouw, haar leven. De schrijver wijzigde de namen der bij de lotgevallen van het ‘Paleis’ naast betrokkenen, en maakte van zijn boek daarmede een sleutelroman. De hoofdpersonen zijn ons in die mate bekend dat het is of de sleutel in het slot is blijven steken.

Velen, schreef ik, zullen zich dat Paleis herinneren. Maar beseft men wel goed welk een wonderbaarlijke schepping van de architect Outshoorn er in 1929 na een bestaan van 65 jaar verloren ging? Was het lelijk of mooi? In de geijkte betekenis geen van beide. Het was onnederlands, onaards, een

[p. 62]

sprookje, een luchtkasteel, toch in staat de zwaarste stormen te doorstaan. Slechts niet geslaagd was de eentonige achterzijde van de galerij, gezien vanaf de Stadhouderskade. Het Franse tijdschrift L'illustration gaf van het uitwendige van het Paleis een fraaie tekening. Men zou het in later jaren wel eens wat meer hebben willen zien blinken van verf en helder gewassen ruiten, maar zelfs in zijn verval was het nog indrukwekkend, met zijn vormen, majestueus en speels, en zijn prachtige, ietwat ovale koepel.

Doch op deze féerie heeft de hand van het noodlot van de aanvang af zwaar gedrukt. Het trok de financiële avonturiers, het was de speelbal van de geldelijke onderwereld. Dit werd door Revis uiteengezet in een meesterlijk betoog waarin de cijfers der N.V., die het Paleis exploiteerde, evenzogoed leven als zij die er de leiding hadden.

Boven het leger armzalige knoeiers steekt de figuur uit van de President-Commissaris, door de schrijver Mr. Cramp genoemd, die tegelijk als groot aandeelhouder de beslissende stem heeft op de algemene vergaderingen. Deze ondoorgrondelijke figuur (mengsel van sluwheid en mateloze goedgelovigheid) werd buitengewoon knap getekend. Hij woont in het Paleis, hij bezit een paar vertrekken in deze 's nachts spookachtige holle ruimte. Hij is het hart van het gebouw, en als hij eindelijk 90 jaar oud, de barre winter van 1929 niet meer kan doorstaan, is ook het Paleis ten dode opgeschreven en gaat heel de féerie te loor in een van de meest grootse vlammenapotheosen, ooit in de hoofdstad vertoond. Het gebouw, dat nimmer aan zijn doel - volksvlijt - beantwoordde, dat een amusements-gebouw was, gaf een laatste voorstelling, en deze was bittere ernst. Heel een tijdperk werd daarmede voorgoed beëindigd.

Over bleven slechts bergen papieren, de insolvente boedel van Mr. Cramp, knoeicontracten en wat er alzo verder de justitie in handen kwam aan bewijzen tegen hen die jarenlang gewetenloos hadden geparasiteerd op de inkomsten.

Revis is een talentrijke, maar ook geheel op zichzelf staande persoonlijkheid in onze letteren. In Paviljoen van glas, het rijpste werk dat ik van hem ken, ontroert hij de lezer door de wedergave ener tweedelige tragiek: die van het bijzondere dat voor eeuwig onderging en die van zijn innerlijke voosheid bij alle schone en verbluffende schijn.

3 april 1948