Kritisch proza

[p. 59]

Twee gelijksoortigen in meedogenloosheid

Hildebrand en Multatuli

Tussen deze twee schrijvers bestaat groter overeenkomst dan men gewoonlijk aanneemt, en het loont misschien de moeite dit in het licht te stellen.

‘Dan men aanneemt’, d.w.z. de letterkundigen aannemen, die sinds lang, - eigenlijk al na '80 - min of meer neerzien op de eerste en hem doodzwijgen, terwijl zij de laatste als een vernieuwer van onze letteren huldigen en rondom hem heel 'n ‘litteratuur’ opbouwen. In 't vernieuwen, dat ik bij Multatuli geenszins wil betwisten, steekt zeker een belangrijke verdienste, hoewel enerzijds het vernieuwen meer een kwestie is van vormen en onderwerpen, dan wel van de inhoud van een bepaald werk, anderzijds de kracht tot vernieuwen aan Hildebrand zeker niet mag worden ontzegd.

De verschillen tussen beide schrijvers zijn overigens talrijk en diepgaand, maar er is één ding dat hen samenbindt: [het oog hebben] voor het kleine in de mens. Waar zij dit oog in werking stelden hebben zij hun beste pennevruchten voortgebracht. Want Multatuli had wel een dichterlijke aanleg, doch hij bedierf zijn werk door teveel retoriek. En Hildebrand toonde evenzeer poëtische gevoeligheid, doch het kost moeite de weinige stalen daarvan te vissen uit de talrijke bundels rijm die hij onder eigen naam in het licht zond.

Havelaar mag als geheel zeker niet ten volle geslaagd heten, ook niet in zijn opwindende gedeelten die ons een beneveling schenken (vooral indien wij jong zijn) gelijk champagne doet, maar tot blijvende ontroering het vermogen missen. De figuur van Droogstoppel staat daarin evenwel als een creatie. Bonter nog maakt deze schrijver het in zijn Ideeën, waarin zijn onverteerde wijsheden, gelucht met het aplomb van de niet-echte denker, worden afgewisseld door de aldoor boeiender levensgeschiedenis van Wouter Pieterse (gezwegen nog van de merkwaardige, met wezenlijke bescheidenheid wereldkundig gemaakte vondst van een eigen bewijs voor het theorema van Pythagoras). Multatuli had een all-round groot schrijver kunnen worden zonder zijn would-be wijsgerigheid en zonder zijn eeuwig gepreoccupeerd zijn door het hem als ambtenaar aangedane onrecht, dat hij niet mannelijk aan zich ondergeschikt wist te maken, dat hem op den duur dermate beheersen ging dat hij zich ook als auteur miskend voelde en een querulant werd.

Tegenover de omvangrijkheid van dit oeuvre heeft de Camera het voor-

[p. 60]

deel van zijn betrekkelijke kleinheid. Op het moeilijk pad van de letterkunst struikelt van twee hij het minst die, bij gelijk klimvermogen, de geringste afstand aflegt. Daarom zijn de zwakke, soms ongenietbare plekken in de Camera beperkt tot een stuk of wat opstelletjes. Het overgrote deel van dit boek, ofschoon niet op één hoogte, is minstens zeer leesbaar, en zal, tegen de beste stukken van Multatuli afgemeten, weinig minder omvang tonen.

Want ook de geschiedenis van Wouter is als geheel nog geen meesterwerk. De familie Pieterse zelf bleef te veel karikatuur, juffrouw Laps en meester Pennewip zijn onaanvaardbaar, het gezin Holsma is in zijn tegenstelling tot de Pieterses geforceerd. De tekening echter van de familie Kopperlith zou Dickens tot eer hebben gestrekt, die van Pater Jansen en zijn trouwe dienstbode toont een opmerkelijk milde, zeer fijne humor. Bij dit alles nemen we dan de bloedeloze Wouter en Femke op de koop toe. Dat laatste deel van Wouter Pieterse, waarin het wemelt van ‘typen’, overdreven en levend, is ronduit uniek.

Ook de Camera is aan zulke typen rijk: Nurks in de Haarlemmerhout; nog niet zozeer Pieter Stastok (te veel charge) als wel degenen die zich om hem bewegen, in de eerste plaats de onbetaalbare Dolf van Brammen (prachtige vondst van een naam); in Kegge is het Van der Hoogen die al weer aan Dickens doet denken zonder daaraan te herinneren; in Witse zet Hildebrand ons met enkele lijnen de verfoeilijke superioriteit voor in de persoon van Van Hoel; onder de verspreide stukken treft men bijtende, bijna ijzige uitbeeldingen aan van de werkelijkheid, die daarnaast ook door de compacte vorm bewondering moeten afdwingen. (De jager en de polsdrager; de Leidse peuteraar, de Noordhollandse boer). En onovertrefbaar is ‘Een oude kennis’, waar in de volmaakte vorm van een korte novelle een situatie wordt beschreven die de lezer allengs als zo pijnlijk aanvoelt dat hij er zelf bijna verlegen mee wordt. Hier is elk woord op zijn plaats. Hoe geestig b.v. wordt het zachtmoedig ongeduld van notaris Bruis voor de dichte deur van zijn vriend de dokter aangeduid door het neologistisch ‘tipperen’ van de wandelstok op de stoep.

Multatuli is op zijn beste ogenblikken een indirect zedenmeester door het vlijmend sarcasme van waaruit hij zijn figuren schiep. Men begaat een vergissing wanneer men Hildebrand belangrijk meer mildheid toedicht. Hij kent nauwelijks mededogen. En, echt Nederlands, hebben beiden niet hun kracht gezocht in verheerlijking van grote persoonlijkheden, maar in de wedergave en genadeloze afstraffing van het kleinste in de mens.

Men doet aan de verdiensten van Multatuli niet te kort door naast deze die van Hildebrand nog eens in het licht te stellen, speciaal voor jonge lezers.

20 maart 1948