Kritisch proza

[p. 54]

Gewone dingen in een ongewone sfeer

Simon van het Reve, De avonden

Het instituut van prijzen voor werken van kunst zal ieders volle instemming wegdragen. In het bijzonder sympathiek zijn aanmoedigingsprijzen voor jonge kunstenaars als de Reina Prinsen Geerligsprijs (genoemd naar een door de bezetter gefusilleerd jong meisje; men schrijft dat nuchter neer, maar hoe ontroerend en ontzettend is het!), die dezer dagen toeviel aan Simon van het Reve voor zijn kroniek De avonden. Voorts moet men de toekenning van de prijs voor dit boek van harte toejuichen, want het is oorspronkelijk, het is boeiend, en het wijst op groot talent. Als debuut is het een zeldzame verrassing. De schrijver beschikt over een bijzondere gave: die van de gewoonste dingen (want over iets anders wordt hier niet gehandeld) te plaatsen in een ongewone sfeer.

In het leven van de normale mens komen twee belangrijke crises voor: de puberteit, en haar tegenhanger, de menopauze. De eerste heeft door haar eigenaardige gevaren en soms stormachtig verloop altijd meer de aandacht getrokken dan de tweede, en zo verging het ook de drie en twintigjarige Van het Reve, die zonder twijfel voor de weergave van denken en doen van zijn drie en twintigjarige hoofdpersoon Frits van Egters uit eigen ondervinding zal hebben geput. Hij heeft daarbij niet de puberteitsverschijnselen willen uitbeelden, gelijk ze normaliter verlopen, doch vergroot en verhevigd als gevolg van de bezetting en haar nasleep. ‘De auteur’ - aldus deelt het overzicht ons mede - ‘wil in dit beklemmende verhaal de geestelijke nood tonen van de na-oorlogse tijd, in het bijzonder van hen die in de oorlog volwassen werden.’ Van het Reve heeft dit programma volledig uitgewerkt; zijn boek werd inderdaad een beklemmende kroniek van tien lege en doelloze avonden, die eindigden in de Nieuwjaarsnacht 1947.

Zijn stijl is een eenvoudige, zakelijk constaterende die zich uitstekend leent tot de voortdurende overgang van dialoog in inwendige monoloog en omgekeerd, en zich aansluit aan de talrijke harde, ijskoude denkbeelden en opmerkingen, welke intussen bij de hoofdpersoon (en niet slechts bij hem) uit de nood van de tijd voortkomen, en allerminst op een verhard gemoed wijzen. Naast deze universeel aanwezige nood van de tijd speelt dan ook nog de tijdnood een merkwaardige rol. Frits van Egters toch is er zich voortdurend van bewust dat de minuten hem in nutteloosheid ontglippen, zonder dat hij er zich toe kan zetten de tijd in nuttige arbeid te vergeten.

[p. 55]

Door 't hele boek heen is deze dwanggedachte gecomponeerd, met nog vele andere motieven, waaronder als voor mij zeer opmerkelijke tijdsbeelden de telkens opduikende bezorgdheid voor haaruitval, het voortdurend aan- en afzetten van de radio, en de benauwenis van het ouderlijk huis die de jonge man aanhoudend de straat opjaagt.

Het geval van Frits beweegt zich op de grens van het pathologische, en te meer omdat er voor zijn faits et gestes geen omstandigheden als rechtvaardiging vallen aan te wijzen. Hij werkt op een kantoor, hij heeft het blijkbaar materieel niet slecht, zijn ouders zijn weliswaar onbeduidende mensen die, door de oorlog zoveel minder beroerd, niets van hem begrijpen, maar hij bezit toch zijn vrienden. Intussen blijken ook dezen evenmin bij machte hem te boeien als hij hen. In de uitstekende gesprekken, zowel tussen Frits en zijn ouders (van wie de vader vrijwel stompzinnig is), als tussen Frits en zijn vrienden wordt geen verstandig woord gezegd. Niet bij machte iets wezenlijks te doen, te zijn, zoekt men een goedkoop effect in het over en weer debiteren van de hardste cynismen. De op die avonden verdrongen menselijkheid van Frits wreekt zich des nachts in uitvoerig beschreven gruwzame dromen.

De kroniek lezend krijgt men allengs de gewaarwording te gaan langs een eindeloze rij van grauwe fresco's, waarvan de blik zich niet kan losmaken - totdat wij, geheel aan het eind, een lichtere plek menen te ontwaren. Hier echter is jammer genoeg de schrijver te kort geschoten. Zijn bedoeling was voortreffelijk. Zonder licht aan het eind zou het boek nimmer een wezenlijk einde hebben gehad en zou het de lezer hebben doen steken, bijna doen stikken in het moeras van de levensdoelloosheid. Maar de auteur die zeer duidelijk een opgaande lijn in het bestaan van zijn held heeft willen tekenen (anders toch had hij niet aldus mogen eindigen, doch een nieuwe daling op zijn minst moeten aangeven), heeft ons de stijging niet aannemelijk kunnen maken. Wij geloven niet in de mogelijkheid dat dit zwaar verziekte jonge brein tot regeneratie komt enkel doordat het zich bewust is van de jaarovergang, en daarvan op straat de traditionele uitingen meemaakt in schoten, fluitseinen en vuurwerk. Het innerlijk proces dat tot deze cardinale omwenteling leidde had veroorzaakt moeten zijn door andere, veel ongewoner, veel heviger gebeurtenissen. Of wel het had, zonder uiterlijk toedoen, moeten resulteren uit een gloednieuwe, revolutionnaire zelfontleding en een radicale afzwering van de vroegere houding als abject. Thans komt dit bevrijdend slot enigszins gelijk een al te makke deus ex machina om de hoek kijken.

Kleinere feilen zijn de ietwat onrijpe koketterie waarmede de hoofdstad en haar straten, pleinen en grachten worden aangeduid zonder genoemd te worden, en de ruwheden hier en daar die aan jeugdwerk van Heyermans of Querido herinneren, en die wij toch eigenlijk te boven moesten zijn. Dit laatste treft ons als te vreemder, daar dit boek in die mate kuis is dat het

[p. 56]

liefdeleven van geen der jonge personen er een rol in speelt, nog niet de bescheidenste, dat men, al blijft het onduidelijk, zich voorstelt, dat de auteur deze jonge levens ook op dit punt als verminkt beschouwt.

Ik schrijf deze bezwaren - waarvan slechts het eerste werkelijk betekenis heeft - vooral neer omdat ik hoop dat Van het Reve het met mij eens zal zijn en er dan zijn voordeel mee willen doen. In een beoordeling las ik als enige reserve tegen dit debuut dat de schrijver het moeilijk zou kunnen overtreffen. Daar sluit ik mij niet bij aan. Ik hoop van harte dat hij zijn eersteling in de schaduw zal weten te stellen. Want hoe interessant ook, een tweede boek in dit genre schrijft men niet ongestraft. Van het Reve moet over het tijdsbeeld uit naar de dingen die van alle tijden zijn. Het buitengewoon scherp ontledend vermogen waarover hij beschikt legt hem, zo mag ik wel zeggen, dit op als een plicht. Dan kan deze jeugdige verschijning aan het uitspansel van onze letteren tot een ster van de eerste grootte uitgroeien. Doch de auteur zal nog moeten werken en rijpen.

Middelerwijl kunnen wij met De avonden niet alleen litterair, maar ook maatschappelijk ons voordeel doen, omdat zeker niet alle jeugdige ontwortelden, gelijk deze Frits aan het eind een lichtpunt zien. Ouders en oudere vrienden hebben deze aangrijpend getekende nood te bestrijden en te overwinnen. De weerbaarheid van een volk ligt in zijn jeugd; défaitisme van de jeugd zet ons volksbestaan op het spel. Daarom heeft dit boek nog daarenboven de verdienste van een alarmsignaal.

29 november 1947