Kritisch proza

[p. 40]

De roman der collectiviteit

Arthur Koestler, Darkness at noon

In het januari-nummer 1947 van het maandblad Proloog lees ik in een artikel over de zeer verspreide roman van Koestler enige woorden van die schrijver aangehaald, die ik als uitgangspunt neem voor mijn beschouwing. Koestler dan zegt, dat de burgerlijke roman meer en meer uitgeput raakt, nu de eeuw, die hem voortbracht, haar einde nadert.

Ik stel voorop, dat Darkness at noon een buitengewoon interessant boek is met nauwelijks een zwakke plek, (b.v. de laatste bladzijde), dat er een stellige beklemming van uitgaat, en dat het meesterschap vooral daarin ligt, dat zij enerzijds wordt gewekt door sobere middelen (de beschrijving van mishandeling wordt ons onthouden, hoogstens hier en daar even gesuggereerd), anderzijds onverzwakt stand houdt, ook al voorziet men reeds bij de aanvang de afloop (de executie van de hoofdpersoon). Het is een dwarsdoorsnede van de z.g. Moskouse processen van 1937, toen een groep politieke leiders werd geliquideerd omdat zij, ofschoon hun communisme niet verzakend, in oppositie waren geraakt en dus een gevaar voor de eenheid naar binnen en buiten opleverden. De hoofdpersoon van het boek, eenmaal deel gehad hebbende aan de centrale leiding, boet zijn afvalligheid met de dood, doch dit alleen is niet voldoende: hij doet ook tevens publiekelijk boete en vernedert zich in de rechtzaal. En hij doet dit allerminst uit lafheid, doch vrijwillig, omdat het heil van het systeem dit peccavi eist, en per slot het heil hem boven alles gaat. Hij mag naar de wetten der rede gelijk hebben gehad met afwijkende opvatting omtrent het systeem in onderdelen, - hij heeft desondanks gefaald, want hier geldt geen rede, hier geldt het systeem. Een zin uit de Grondwet: ‘De Koning is onschendbaar, de ministers zijn verantwoordelijk’, zou men aldus voor Rusland kunnen variëren: Het Systeem is onschendbaar, zijn uitvoerders zijn verantwoordelijk. Het is vooral deze gedachte, dat de kleine logica van de individuele mens verbrijzeld wordt door de grote logica der collectiviteit, het is deze wending aan het eind, die het boek van Koestler zo beklemmend maakt.

Men moet het intussen ook - want het is een kunstwerk - beschouwen in het licht van Koestlers uitspraak, hierboven vermeld, waarin hij de burgerlijke roman uitluidt. Koestler, die, hoewel stellig communist, partij kiest vóór noch tegen de Russische praktijk van het communisme, omdat hij er als kunstenaar weer boven staat, kiest echter wel partij voor een bepaalde kunstvorm, en wij hebben in zijn werk een propagandamiddel te

[p. 41]

zien voor kunst, gericht op de collectiviteit. Hierin behoeven onze opvattingen niet te verschillen; wij divergeren echter waar de talentrijke auteur de staf breekt over de burgerlijke roman, zelfs al zou - wat wij nog niet durven beweren - de ‘eeuw’ haar einde naderen.

De roman der collectiviteit moet altijd zijn de roman ener ideologie, en daardoor is zijn terrein van de aanvang af sterk begrensd. De mens wordt door de collectiviteit slechts intermitterend gedragen. U en ik zijn slechts collectief als wij gaan naar kerk of stembus, d.w.z. als christen of praktisch politicus (dat de democratie dan nog veel differentiatie toestaat laat ik daar), als wij gezamenlijk luisteren naar voordracht, concert en zo meer. Het grootste deel van ons leven speelt zich derhalve af in de individualiteit. Wij zijn individu in onze liefde, ouder- en kindermin, vriendschap, smaak, haat, nijd, weerzin. De wereld der individuele conflicten is deswege veel bonter dan die der collectieve. En iedere roman is opgebouwd op een conflict.

Aangezien nu in de communistische maatschappij de individu alleen telt voor de gemeenschap is het duidelijk dat Koestler met zijn uitspraak over de burgerlijke roman, die een produkt is van westerse cultuur, de roman over de individu in de ban doet.

Ik zal de laatste zijn om het omgekeerde te verkondigen, en ik mag hier wellicht vermelden dat ikzelf eens een roman van de collectiviteit geschreven heb (Blokken, 1931). Maar ik beschouw de voorspelling over de ondergang van de burgerlijke roman als een vergissing, met hoeveel brille ons ook in Darkness at noon een produkt van het tegendeel wordt voorgezet. Want al kunnen wij dit boek ook hogelijk waarderen, al wordt hier schitterend bewezen dat de collectiviteit tot kunst kan worden gevormd, in onze achtergedachten ligt toch steeds dit: dat wij van dit soort boeken niet veel moeten hebben of de lectuur wordt stomvervelend. Het onderwerp is weinig variabel, men raakt gauw in een slop.

Intussen lijkt gevaar mij niet aanwezig. Kunst laat zich niet dwingen. Kunst ontstaat. De burgerlijke roman ligt niet op apegapen. Dat hij op het ogenblik geen grote bloei kan aanwijzen is een gevolg van de ups en downs die de kunst evenzeer ondergaat als de conjunctuur. Wel valt er alles te zeggen voor kunst die de gemiddelde mens kan aanvoelen. Begrijpen in volle omvang is niet eens nodig, indien er slechts contact bestaat. De roman is bij uitstek een vorm van kunst die diep kan boren in de menselijke ziel; de lezer behoeft ook dan het contact met het werk niet te verliezen, hij kan het blijven ondergaan. De roman der collectiviteit zit altijd geklonken aan de primitieve gevoelens der ziel, want de collectiviteit wordt door primitieve gevoelens beheerst. Daar is men betrekkelijk gauw uitgepraat. Oneindig meer verscheidenheid biedt de ziel van de individu, oneindig groter is de kunstwaarde dezer verscheidenheid. En om schoonheid is het zowel in eerste als laatste instantie bij kunst altijd te doen.

19 april 1947