Kritisch proza

[p. 32]

Episch gedicht van grootste der levende Nederlandse auteurs

S. Vestdijk, Mnemosyne in de bergen

Dit is S. Vestdijk, en dienaangaande kan niet meer de geringste twijfel rijzen bij wie, zijn beste werken kennend, nu ook in zich dit groot, maar bovenal groots episch gedicht, dat tevens heldendicht en leerdicht is, heeft opgenomen. Reeds sedert lang essayist, novellen- en romanschrijver van hoge orde - ik mocht de prachtige roman: Ierse nachten hier onlangs bespreken -, had hij evenwel naar mijn smaak als dichter nog niet hetzelfde niveau bereikt. Thans heeft hij zich in al die kwaliteiten overtroffen met dit geversificeerd verhaal, en tevens alle tijdgenoten die zich aan een poëem van lange adem waagden. Het is geen gemakkelijke taak om in een beoordeling - vooral wanneer zij niet uitvoerig mag zijn - iets weer te geven van onze reactie op dit laatste werk, waarvan men de speelse vorm van negen zangen van verschillend ritme en rijm (maar dan statig bij alle speelsheid) evenzeer bewondert als de diepzinnige en vaak ingewikkelde gedachte. Het is dáárom niet gemakkelijk, omdat een werkstuk als dit recht heeft te worden geschat op een wijze die het niet geheel onwaardig is. Daarom tot de lezer dezer kroniek als woord vooraf: neem desnoods kennis van wat volgt, want het werd tenslotte voor u geschreven, maar vooral: lees dat vers, bezit het, hèrlees het, herlees het vele malen, en uw bibliotheek, hoe bescheiden zij wezen moge, zal rijk zijn alleen reeds daardoor.

De negen muzen staan peet, elk bij een der zangen van deze gezongen epiek, en zij zijn vergezeld van een god uit wat wij de klassieke oudheid noemen. De godin der herinnering: Mnemosyne overkoepelt weer deze achttien figuren. Iedere afdeling heeft haar eigen, afzonderlijke strofen, aangepast aan de titel. Zo bezit de eerste zang, ‘Apollo-Euterpe’ geheten, verdeeld in zevenregelige strofen, een lyrische straling, die hem tevens wijdt aan de zonnegod en de muze der lyriek. Men kan op deze wijze doorgaan.

Het afnemen van de taalkracht, hier en daar - niet evenwel van de idee! - is bij een dergelijk werkstuk onontkoombaar. Ik trof het aan in de twee uitvoerigste, de zesde en achtste zang. Doch men moet mij niet misverstaan. Deze zwakke plekken, schaars overigens, schaden het geheel allerminst. Integendeel, zij behoren er in thuis, zij zijn ten slotte het bewijs van mensenarbeid; zonder deze zou het geheel ons bevreemden, ons als ònmenselijk aandoen. Juist in het kunstwerk van hoge orde verwelkomen wij dat

[p. 33]

menselijk-zwakke, dat hier en daar doorbreekt. Dat even verminderen der uiterste spanning, die ons op den duur ondragelijk ware geworden. Virgilius, Shakespeare en alle geniale dichters vertonen dit verschijnsel, en eerlijk gezegd, wij hebben er hen te liever om.

Mnemosyne in de bergen, dat verrukkelijke beschrijvingen van het Alpenland bevat, doet ons aan als zelf groep van negen Alpen. De meest trotse van deze keten zijn de vijfde en de negende, de vijfde, aan Mars en Kalliope opgedragen, met de zware taal gedrongen in het keurs van kortregelige anapesten, die stampen als een veldleger op het oorlogspad, de negende, getiteld ‘Neptunus-Polyhymnia’, met kwatrijnen in iamben geschreven, die vloeien als de zee onder lichte wind.

Over de ingewikkelde inhoud sprak ik reeds. Maar het eigenlijk verhaal daardoorheen neemt zijn duidelijk gemarkeerde gang. Het is de geschiedenis van een student, een soldaat en ‘het’ meisje, van de doodslag in de bergen, bedreven door de student op de soldaat, zijn gelukkiger medeminnaar, en van de loutering en de dood van de moordenaar. De moord zelf, men begrijpt het reeds, vult de vijfde zang, toegewijd aan de oorlogsgod, de muze der épopée.

Maar dit verhalend gedicht is oneindig meer, want anders zou het niet Vestdijk zijn, te weten de Vestdijk, die zich van lieverlede heeft losgewikkeld tot het dubbelzinnige, het meervoudigzinnige, de Vestdijk die, gelijk ik reeds vroeger schreef, ons altijd weer voor het vraagteken stelt. Hij reikt ons tal van sleutelwoorden, maar zij passen geen van alle precies. Men zou een brochure, een heel boek over dat vers kunnen schrijven, reeds alleen over de grondidee van het goede geheugen dat sterven doet (zoals het op blz. 118 heet). Want, om een voorbeeld te geven, - wordt hier nu een manslag en zijn gevolgen beschreven, òf wel is dit de weerspiegeling van een voorval dat een paar eeuwen tevoren plaats had, en waarheen het geheugen wijst, òf wel is dat voorhene de vóórspiegeling gebleken van hetgeen thans geschiedde?

Dit allermerkwaardigste, echt Vestdijkiaans, bijna uitputtend procédé vindt zijn climax in de slotzang, die met zijn zacht-kabbelende maat - een meesterstuk in de tegenstelling van vorm en inhoud, welke toch in wezen één zijn - ons de peilloze diepten der zee als een achtergrond voor het ‘spel’ van het gegeven voorhoudt. In dit machtig lied roert de dichter alles doorheen, verleden en heden, alpen en oceanen, Zwitserland en Nederland, zijn hoofdpersoon en zijn eigen persoon. En, kroon op het geheel, Mnemosyne is eerst dan in waarheid schutsgodin der herinnering, indien zij ‘dit recht laat blijken ook van 't vergeten patrones te zijn!’

De vierde zang verscheen nog niet lang geleden in De Gids onder de titel ‘De dorpsdans’. Men kan hier en daar, maar vooral in dit onderdeel, iets naproeven van Potgieter, gelijk de achtste vage reminiscenties wekt aan Ten Kate. (Want ook voor de recensent bestaat er zoiets als Mnemosyne.)

[p. 34]

De achtste, in de vorm niet sterk, is daarentegen voor de oplossing zeer verhelderend, voorzover men bij de diepte door de dichter hier bereikt van helder spreken kan.

Want wanneer men dit unicum in onze huidige letterkunde ademloos heeft uitgelezen en zich tot langzaam herlezen zetten gaat, zal men goed doen zich voortdurend deze regels uit de slotzang te herinneren:

Wat hem geschiedde zij in deze bladen
Geboekstaafd niet: ook hier rust nevel op.

11 januari 1947