Kritisch proza

[p. 27]

De inductieve methode

Adriaan van der Veen, Wij hebben vleugels

De Schoolmeester onderscheidde twee soorten van negers: de heuselijke en de schoorsteenvegers. Gelukkig heeft het merendeel der onderscheidingen beter bestaansgrond dan deze. Zo kan men als auteur werken volgens twee methoden: de inductieve en de deductieve, en beide zijn even ‘echt’. Werkend naar de inductieve methode beziet de auteur zijn onderwerp met de ogen zelf van de door hem geschapen personen. Zo doet dus o.a. ook de toneelschrijver. De deductieve brengt mede dat de auteur buiten zijn personen staat en zijn onderwerp vanaf een eigen plek beschouwt. Het in ik-vorm geschreven verhaal is inductief, dat hetwelk in de derde persoon werd gesteld doorgaans deductief. Maar een vereiste is dat niet. Volkomen in één lijn is men zelden, en kan men nauwelijks wezen. Ook uiteraard ‘deductieve romanciers’, als b.v. de naturalisten, moeten toch in de dialoog de inductie kiezen, want anders zouden zij voortdurend zelf aan het woord zijn. Zo blijft de omgrenzing der beide terreinen vaag en ongewis en dat is maar gelukkig ook, want het eerste kenmerk der kunst bestaat daarin dat zij zich niet een bepaalde formule laat voorschrijven, en het eerste vereiste voor de kunstenaar is dat hij nimmer volstrekt consequent zij, want dan doodt hij zijn vrucht.

Van der Veen opteerde in zijn roman duidelijk, haast nadrukkelijk, voor de inductie, en hij voerde haar zo streng door dat zij hier en daar het geheel schaadde. Daarnaast is dan nog de dialoog - vreemd verschijnsel! - in het geheel niet persoonlijk, maar boekerig.

Wij hebben vleugels herinnert vaag aan dat ook zo principieel inductieve boek van Thijssen: Kees de jongen, een uitstekend werk, evenwel voor de huidige tijd wat lang. Het herinnert daaraan ook door het onderwerp: een jongen uit het volk die hogerop wil en slaagt. Maar de jongen, welhaast jonge man van Van der Veen heeft vleugels die hem nu hier-, dan daarheen dragen, en zijn leven een grillig verloop geven, dat men in het werk van Thijssen mist. Voorts is bij de eerste de beschrijving van de opgang vol van opzettelijk aangebrachte hiaten, waardoor veel aan de verbeeldingskracht van de lezer wordt overgelaten. Ik kan de stijl over het algemeen wel roemen; nu en dan komt er een beeld voor den dag van verrassende oorspronkelijkheid. Een storende fout (op blz. 121) mag ik niet overslaan, niet alleen om de schrijver naar ik hoop te dienen, maar ook anderen, want die fout wordt

[p. 28]

veel gemaakt. ‘Wrong zij haar handen? dacht Anton. Dat gebeurde toch alleen in boeken.’ Men kan de lezer evenwel niet suggereren, dat wat hij in de hand heeft geen boek zou zijn, en het is dwaasheid, daarnaar te trachten. Dan moet ik nog wijzen op de ongerijmdheid de woonplaats van Anton aan te duiden als Polderingen, terwijl uit de beschrijving van de stad, uit tal van karakteristieke straatnamen en uit het noemen van Rotterdam en Vlaardingen als nabuur-steden overduidelijk blijkt dat Schiedam werd weergegeven. Dit zijn met dat al onbeduidende vlekjes.

Wij hebben vleugels is geen eigenlijke roman, doch een verhaal uit drie boeken bestaande. ‘In de schaduw van de molenwieken’ (aardige toespeling op de vleugels van de titel), ‘Anne Marie’, en ‘Over de grenzen’. De verhouding tussen Anton ener- en het meisje Anne Marie en haar familie anderzijds, en vooral de figuur van Anne Marie zelf zijn zwak getekend. Wij hebben geen vertrouwen in de bestaanbaarheid van dat tot occultisme neigende jonge ding, dat tevens zo houterig door de bladzijden stapt. Deel een en drie zijn veel beter. De aanvang is uitstekend en wekt de stoutste verwachtingen, terwijl het laatste boek vanaf Antons verblijf in Antwerpen stijgt tot een hoogte die het begin van het verhaal nog overtreft, om dan merkwaardigerwijs in de slotalinea als twee druppels water te gelijken op het einde van Kees de jongen, te weten niet in woorden, maar in geest en sfeer.

Dat is onze eindconclusie? Vooreerst staat het vast dat deze jongere onder onze prozaïsten in dit verhaal die andere jongere, Ferdinand Langen in zijn Hélène in het heelal (hier onlangs besproken), met stukken slaat. Talent toch, gevoeligheid voor ‘het nieuwe’ waaraan onze tijd behoefte heeft, zijn bij Van der Veen onmiskenbaar aanwezig. Daarnaast is het verdrietig te moeten vaststellen, dat het geheel toch nog verre van geslaagd kan heten, verdrietig juist omdat het bloed van de jongeren en altijd weer de jongeren onze letteren moet voeden. Een letterkunde bestaat bij de gratie der talentrijkheid van haar jongeren, zoals een volk bestaat bij de gratie der vruchtbaarheid zijner jonge vrouwen. Echter, wanneer wij die fantastische, schier visionaire bladzijden gelezen hebben, tegen het einde, die beschrijving van het statige park met het grote witte gebouw in de hoogte waar Anton heendwaalt om er een jong meisje te ontmoeten dat hij weer verlaten zal - hij heeft immers vleugels -, dan geloven wij vast aan de gave van deze auteur werk te scheppen van blijvende waarde.

19 oktober 1946