Kritisch proza

[p. 13]

Oorlogsboek van Antoon Coolen

Een oorlogsboek. Hoevele zullen er nog komen? Laten we hopen op slechts enkele. Maar dit is een boeiend boek van een nieuwe Coolen. Uit zijn werk sprak altijd liefde tot de natuur, tot de medemens, tot de Schepping, - er lag daarover altijd een grote tederheid gestreken. Maar iets ruigs, en aan Vlaanderen verwante inslag behoedde hem daarnaast voor weekhartigheid. Slechts moest men wellicht vrezen dat hij in het ‘gewestelijke’ op den duur toch zou doodlopen. En nu treedt er een nieuwe Coolen op. We konden niet anders verwachten dan dat hij een goed vaderlander zou zijn; hij blijkt op zijn tijd ook een fel vaderlander te kunnen wezen.

Die tijd is voor hem gekomen met de behandeling van het onderwerp van de bezetting en de bevrijding. Hoe goed doet het dat hier een man van gezag een vernietigend oordeel uitspreekt over de vijand die bleek niet alleen in strategische zin vijand te zijn, doch op elk terrein: het zedelijke, het godsdienstige, het economische, het politieke, - hij is inderdaad wereldvijand nummer één.

En op de verrassing van de ruige Coolen stapelt zich de tweede: die van een Coolen welke toch verteller bleef. Dit is niet een eigenlijk letterkundig boek, en de schrijver zal het niet in de eerste plaats naar letterkundige maatstaf beoordeeld willen zien; wèl is het dat van een letterkundige. Onderverdeeld in zes jaren - 1940 tot 1945 - kreeg het iets van een kroniek, waarbij echter willekeurig uit het gebeurde werd gegrepen. De chroniqueur vertelt daarbij op een wijze die niet minder meesleept dan in zijn beste verhalen. Ge hebt het allemaal meegemaakt, ge weet het nog zo precies, en toch, neen, - dit is niet te veel, het is goed het te lezen, het wekt in u de oude verontwaardiging, de toorn, het afgrijzen. Uw gevoelens worden verwoord op een manier als waartoe ge zelf niet bij machte waart. Dit boek is uw eigen uitlaatklep; hij schreef het te uwen behoeve.

Zeker moeten we niet veel van zulke boeken hebben. Het genre leidt natuurlijk spoedig tot oververzadiging, en dan wordt het doel voorbij geschoten. Maar wij moeten er enige hebben, want de bedoeling op de achtergrond is: waakzaamheid.

Een nieuwe Coolen, en toch, dat kon niet anders, ten dele ook een oude: de Coolen met liefde voor de natuur, voor zijn land, voor zijn streek, voor kinderen. De Coolen die zo gezellig vertellen kan van het koren dat stroomt onder de wind, van nachtelijk vogelzingen, van het herfstig boomblad dwarrelend naar de stille gracht van een landelijk slot, de Coolen met weemoed om wat er aan schoonheid te loor ging.

Maar het is toch vooral een felle, verbeten Coolen. Het deed mij goed

[p. 14]

dat hij niet die nog algemeen verbreide vergissing maakt Duitsland voor te stellen als instrument in de handen ener ‘partij’, derhalve een scheidslijn te trekken tussen dit en dat. Want een volk van slaven kan niet worden gebracht tot dergelijke schanddaden. Het Nazisme paste Duitsland als een handschoen, en die handschoen was het vuistpantser. Of ge nu Hitler zegt, of Wilhelm II, of Bismarck, of Frederik de Grote, of Barbarossa, altijd zegt ge op de principiële punten hetzelfde: streven naar de wereldheerschappij. Of ge nu het Derde Rijk noemt, of het eerste, of het nulde, altijd noemt ge hetzelfde Rijk: een dat streeft naar de wereldheerschappij. En, helaas, altijd zult ge dezelfde Staat en dezelfde mannen noemen, tenzij...

In het hoofdstuk ‘De Engelsen komen’ stelt Coolen de vraag: ‘Heeft het nationaal-socialisme alle zedelijke grondslagen onder dit volk weggenomen en het tot een volk van misdadigers gemaakt - of was dit volk zo en kwam het daarom tot het nationaal-socialisme?’ Mij dunkt, hierop is slechts één antwoord mogelijk: wie Duitser zegt, zegt Nazi. Dit antwoord klinkt door het hele boek heen.

Hitler was geen groot man, oordeelt Coolen in het hoofdstuk ‘Bij de dood van Adolf Hitler’, en hij spreekt naar ons hart. Bij hem vergeleken was de zogenaamde kapitein van Köpenick een genie, de schoenlapper die in het begin dezer eeuw zich vermomde in kapiteinsuniform, een troep soldaten op straat beval hem te volgen, hen posteerde voor het gemeentehuis van Köpenick, daar de brandkast leeg haalde en er mee vandoor ging. Duitsland is het land van de eeuwige Köpenickiade, het land van de ondeugdelijke leiding. Maar kapitein Hitler had niet de genialiteit van de inval van zijn voorganger; hij kwam rechtmatig aan de macht. Hem ontbrak het geniale op elk terrein. Het enige grote aan hem was zijn mond. Men kan, zegt Coolen, uit zijn redevoeringen - verdienen zij nog die naam? - geen enkele oorspronkelijke gedachte opdiepen. Eeuwig hetzelfde van loodzware ernst en gescheld. Nooit een aasje bevrijdend sarcasme, satyre, humor. Maar ook dat ligt de Duitser, die loodzwaar en ongeestig is. Denken wij daarnaast eens aan onze eigen volkshumor (bij de overneming van de joodse bedrijven: Gerzon heet voortaan Germaan). Hij verdient gebundeld en uitgegeven te worden. Mocht iemand er een verzameling van hebben aangelegd, hij kome er mee voor de dag.

Bij de vergelijking van Hitler met Napoleon doet intussen Coolen m.i. de laatste te veel eer aan. Zeker, wij zijn het met hem eens, dat de eerste niet in de schaduw kan staan van de tweede, maar vijf jaar dictatuur hebben ons, democraten toch wel een ander begrip nopens het dictatorschap bijgebracht. En al heeft Napoleon hier ook wel goed gedaan, hij deed veel kwaad. Hij en Hitler streefden in wezen hier dezelfde doelen na. Napoleon deed door middel van zijn prefecten een poging om ons te verfransen, om zelfs onze taal door het Frans te vervangen. Dit mogen wij niet vergeten als

[p. 15]

gevolg van onze verklaarbare genegenheid voor het Franse volk dat met zijn gevoel voor maat en de helderheid van zijn gedachtenleven ons zoveel nader staat dan de Duitser in zijn dikke troebelheid, zijn mateloze ‘grondigheid’.

Dat troebele legt Coolen bloot in een zeker boek: Het Godshuis van alle Duitsers, geschreven door iemand met de vreselijke naam Kotzde Kottenrodt. Het krampachtige - zoals Coolen dat noemt - in het Duitse denken wordt hier ten top gevoerd. Dit werk van een warhoofdig heiden, was bestemd voor de Duitse jeugd, dat wil zeggen voor een bijzondere jeugd. Er zijn mensen die zich ergeren over de eeuwenoude gewoonte van de erfvijand om niet te spreken van b.v. een overwinning van Duitsland, van de moed van de Duitser, maar van een Duitse overwinning, Duitse moed, Duitse grondigheid en zo meer. Voor ergernis bestaat echter geen reden, want de Duitser, die denkt zich daarmee boven de omringende wereld te verheffen, verbijzondert zich slechts, scheidt zich van de wereld af. Inderdaad behoren wij te spreken van het Duitse denken, het Duitse handelen, dat een kramp is die zich bij tijd en wijle ontlast in een koliek. De beide wereldoorlogen waren zulk een koliek, ook het boek van Kotzde is er een, evenals de titel ‘Herrenvolk’ die de vijand zichzelf toekende (en waarbij hij echt gentlemanlike de dames vergat).

Coolens oordeel is onmeedogend, maar rechtvaardig. Hij vergoelijkt niets, en ook dat verdient lof bij een schrijver die blijkbaar daarginds veel gelezen werd. (Als hoe armzalig valt daarbij de in Duitsland ook populaire Jo van Ammers-Küller af!) Hij boeit, en ge zijt het met hem eens, ge moet het wezen. Of hij zijn eigen ondervindingen behandelt (helaas ontglipt hem een enkele maal dat lelijke modewoord belevenis; wil men het absoluut gebruiken dan schrijve men belefenis, zoals lafenis, - maar ik zie liefst zijn begrafenis), òf de schending van onze neutraliteit, een razzia onder de joden, een treinreis tijdens de bezetting, de bevrijding van het Zuiden, de strijd in de corridor, of hij zijn oordeel uitspreekt over de afvalligheid van Felix Timmermans (hoe sober overigens en waardig), of ons zijn portret geeft van Goebbels en consorten, - steeds houdt hij ons vast.

Maar de grote verdienste van het boek gaat buiten de litteratuur om. Het is een waarschuwing aan ons volk, een prikkel tot eeuwigdurende waakzaamheid. ‘We komen terug’, klinkt hier uit 's vijands mond. En wees er zeker van dàt ze zullen terug komen, indien niet de wereld hen in de gaten houdt. Tientallen miljoenen denken daarginds - en ook hun nazaten zullen het denken -: wacht maar, eens keert de kans. Voorlopig zegt men: wir haben es nicht gewusst, wir haben es nicht gewollt, es ist nicht wahr.

Na deze publikatie heeft Coolen in Duitsland afgedaan, dat spreekt bij de Duitse kleinzieligheid, de Duitse zelfverblinding. Het zal hem van harte verheugen.

16 maart 1946